DICCIONARIO ESPAÑOL- NAHUATL parte1

EJERCICIOS PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA NÁHUATL DE HUEYAPAN Y DICCIONARIO ESPAÑOL- NÁHUATL.


MARCELINMONTERBAEZA


ESTE TRABAJO FUE FINANCIADO EN EL AÑO 2012 CON RECURSOS DEL PROGRAMA DE “APOYO A PROYECTOS DE COMUNICACIÓN INDÍGENA” DE LA COMISIÓN NACIONAL PARA EL DESARROLLO DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS (CDI)




“Este libro se publicó con recursos de un programa público, ajeno a cualquier partido político. Queda prohibido el uso para fines distintos los establecidos en el programa”.




Diseño de Portada y Formación: Monserrat López López Edición Electrónica 2016, ISBN; en trámite, México.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif
ÍNDICE


Prólogo                                                                                         5
Localización de Hueyapan                                                               6
Características del náhuatl                                                              7
Alfabeto náhuatl                                                                            8
Se papalotl - una mariposa                                                             9
Sustantivo                                                                                     9
Tlajpalole- saludo                                                                         10
Sustantivos animales                                                                    11
Sustantivos- cosas- objetos                                                          12
Partes del cuerpo humano                                                            13
Nombres de parajes                                                                     14
Plural de sustantivos                                                                    14
Verbos                                                                                        16
Oraciones                                                                                    18
Luis omogogo- Luis se enfermó                                                    19
In kimichpapatlan                                                                        19
Pronombres personales                                                               20
Prefijos pronominales                                                                  20
Pedro an Luis- Pedro y Luis                                                           22
Pronombres demostrátivos                                                          22
Pronombres indefinidos                                                               23
Prefijo pronominal sujeto                                                             24
Prefijo pronominal                                                                       24
Prefijo posesivo                                                                           25
Prefijo pronomina  reflexivo                                                         25
Prefijo indefinido                                                                         26
Adverbios                                                                                    26
Adjetivos calificativos                                                                   28
Adjetivos numerales                                                                    29
Números cardinales                                                                     29
Números ordinales                                                                       32
Números fraccionarios                                                                 33




Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gifNúmeros distributivos Particulas y sufijos numerales Yitiaske tlamachtiloyan Iremos a la escuela Enunciados interrogativos Enunciado exclamativo Enunciado imperativo Enunciado declarativo Conjugación de verbos
Tlen axan pano- presente Tlen yo panok- pretérito Tlen panos – futuro
Tlen panotiga –presente progresivo Tlen panogo- pretérito direccional hacia acá
Tlen panoto- pretérito direccional hacia allá
Tlen panogui-futuro direccional hacia acá
Tlen panoti- futuro direccional hacia allá
Tlen panoyaya- copretérito Tlen panoskia- pospretérito Conversación náhuatl Tlanamagatilistle Diccionario español-náhuatl Bibliografía
El autor


Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image004.gifPRÓLOGO

MARCELINO MONTERO BAEZA



El presente manual: “Ejercicios para el aprendizaje de la lengua náhuatl     de Hueyapan” es fruto de un trabajo intenso del grupo cultural náhuatl, basado en los principios básicos de investigación comunitaria entre habitantes de Hueyapan, una comunidad de raices indígenas situada en       el municipio de Tetela del Volcán del estado de Morelos, México. Este trabajo surge de la preocupación ante la pérdida constante de la lengua náhuatl en esta región de los altos de Morelos. Así es como nace el interés por la creación de esta pequeña obra, con la variante de esta comunidad, para quedar como algo escrito ya que hasta la fecha no existe trabajo semejante, para influir en la valoración de un idioma, que es herencia de  los antepasados y evitar la pérdida total del idioma náhuatl.

Pedimos a los lectores del presente trabajo, sean conocedores de la lengua, lingüistas o no, participar activamente en los trabajos posteriores enriquecer más los materiales que funcionen como enseñanza hasta este momento no oficiales, pero que son tesoro de nuestras comunidades indí- genas no solo del estado de Morelos, sino tambien de todos los estados  con pueblos indígenas nahuas, como Puebla, Guerrero, Hidalgo, Distrito Federal, San Luis  Potosí,  Veracruz,  Tamaulipas. Los  errores  que  esta  obra presente se harán cada vez menores mientras mas participación  exista de cada uno de nosotros.

Invitamos a adentrarse a un idioma propio y rico porque son testimonio    de una valiosa cultura digna de reconocimiento y que por sus raices vigorosas nunca morirá, puesto que por nuestras venas aún corre sangre mexica. De esta forma abrimos camino para fortalecer los ideales que nuestros antepasados hubieran querido.


El autor.
Marcelino Montero Baeza

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.






Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA




La lengua náhuatl tiene como una de sus características ser aglutinante,    es decir, que en sus formas de expresión se reunen dos o más raíces para formar una palabra y que por sí misma indica una expresión, ejemplo: coatepetl; coatl – tepetl. Dada esta característica, el  náhuatl  es  una  lengua que da facilidad de expresión en sus diversas formas.

Es de suma importancia también dejar asentado, que en la época prehispánica la lengua náhuatl era escrita a través de pinturas que representaban los actos u objetos que deseaban manifestar.  Las formas    de su escritura se basaba en:
Pictogramas; esta es la representación de algo en forma directa, es decir    si deseaban representar atl - agua; realizaban un dibujo de un chorro de agua, tepetl – cerro o montaña; dibujaban  un  cerro,  cal-li-  casa;  una  casa.
Ideogramas; este es el dibujo de tipo simbólico que no necesariamente manifiesta lo que es. En el ideograma el objeto pierde  su  propio significado, por ejemplo: el dibujo de un sol,  significa  una  deidad,  un  dios. Las huellas de pié significa una ruta seguida. Una casa  en  llamas indica destrucción.
Fonogramas; aquí, el  dibujo  está  directamente  ligado  a  otro  para  indicar un nombre, tomando las raices del dibujo ejemplo: xonakatlcebolla y  tepetl-  cerro  y  nos  da  por  resultado  la  palabra  xonakatepetl   -   cerrro de la cebolla.

A la llegada de los conquistadores españoles, la  necesidad  de comunicación entre dos culturas, trajo consigo los inicios de la escritura    de la lengua náhuatl utilizando el alfabeto  castellano.  Debido  a  que en esa época no existia la real academia de la lengua española, la ortografía  no estaba reglamentada bajo alguna norma, por lo que fue determinante para que la escritura náhuatl en el alfabeto castellano tuviera variantes ortográficas como el mismo español de ese tiempo.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
ALFABETO NÁHUATL

A, CH, E, I, J, K, L, M, N, O, P, S, T, U, X, Y.
A, ch, e, i, j, k, l, m, n, o, p, s, t, u, x, y.

El alfabeto usado en la región de Hueyapan, se añade la letra “G” diferencia de otras regiones. Este pequeño pero importante  cambio  origina la variante de esta comunidad de Hueyapan y se debe a que el fonema “G” sustituye en muchas ocaciones a la letra K. (Con sus excepciones).

Konen
gonen
hijo
Neki
negui
quiere
Tlakuas
tlaguas
comerá
Siki
sigui
más

Nik neki ni tlakuas------------------ nik negui ni tlaguas
Quiero comer

Nota: en lo que correponde a la letra “L” las palabras con alargamiento      en su pronunciación lo escribiremos con un guión intermedio a  fín  de  tener un mejor ejercicio de lectoescritura.


Ejemplo:

Kal-le Tamal-le Komal-le Tlaxkal-le Kual-le


casa tamal comal tortilla bien

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA

La siguiente lectura muestra algunas de las características gramaticales antes mencionadas.
Se papalotl.
Se tonal otlaseuets an inigal in papa- lotl oxixiton. Iga tlagoyolistle
opatlan an opatlan, opanogue siguin tonaltij an kuak in papalotl omogopato,        oguitak       se      xochitl kopontok ganin oyiya ichan an iga paguilistle onkan omoseui.

Una mariposa.
Un día heló y la casa de la mariposa se destruyó con tristeza voló y voló, pasaron algunos días y cuando la mariposa regresó, miró una flor donde estaba su casa y con alegria ahí se posó.

SUSTANTIVO


Nombre      de     personas,      animales, cosas, objetos o lugares.


¿kenin timo toga? Ne notoga
¿yejua kenin itoga? Yejua itoga Él se llama
Inin altepetl ¿kenin itoga?

¿Cómo te llamas? Yó me llamo
¿Él como se llama? Él se llama
Este pueblo ¿Cómo se llama?

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.


Inin altepetl itoga Gueyiapan Inin itoga xiuitl
Inin itoga tetl Inin itoga yolkatl Inin itoga atl

este pueblo se llama Hueyapan esto se llama hierba
esto se llama piedra esto se llama animal esto se llama agua.






LECTURA


Tlajpalole
Se soatsintle an se tlagatsintle omo- namigke techin ojtle, in tlagatsintle oguiljui: -¿kenotimotlatjuilti?- in soatsintle oguinankili: -kual-le tlasojkamati  uelmiak-  in  tlagatsint-  le oksepa oguiljui: - ¿kenin timoto- ga?- - ne notoga Xochitl- oguijto in soatsintle –an niu ni atlagüitin atlajko, kenin  timotoga?-  ne  notoga  Pablo an niu nikuajkuitin kojtlan- oguijto in tlagatsintle, an inuan omoljuijke
- man teotl mits mogüiguilijtsino-.

Saludo
Una señora y un señor se encontraron en el camino, el señor le dijo: -¿Cómo amaneciste?- la señora le contestó:
-bien muchas gracias - el señor otra vez le dijo; -¿Cómo te llamas?-  me llamo Flor- dijo la señora- y voy a traer agua a la barranca, ¿Cómo te llamas?
  me llamo Pablo y voy a traer leña al monte dijo el señor y ambos se dijeron – que dios te acompañe-.




Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image004.gifSUSTANTIVOS ANIMALES
Nombre de personas o cosas.

MARCELINO MONTERO BAEZA



Yolkame

Axno  Pio Mistle Pitsotl Ayotochi Texon Koyotl Koatl Mejtoli Kuagüe Tsigatl
Petlasolkoatl Michi Kimichpapatlan Texpapalanalti Masatl
Tochtle Techalotl Kagalotl Kimichi Tototl Tekpin Kosatl Togatl Chilpan Güexolotl Xomili Chapul-li
Texogütsapots

Animales

Burro Pollo Gato Cerdo Armadillo Tejón Coyote Víbora Piojo Buey Hormiga Cien pies Pez
Murciélago Caracol Venado Conejo Ardilla Cuervo Ratón Pájaro Pulga
Rana Araña Avispa Guajolote Jumil Chapulín Oruga

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
SUSTANTIVOS- COSAS- OBJETOS

Metlatl
Metate
Tletl
Fuego
Tetl
Piedra
Yejiegatl
Aire o viento
Kuitl
Leña
Nagatl
Carne
Xamitl
Adobe
Nanagatl
Hongo
Tetsopi
Tejolote
Metl
Maguey
Amochtle
Libro
Poktle
Humo
Kal-le
Casa
Iljuitl
Fiesta
Amatl
Papel


Xal-le
Arena


Tlegüilitl
Fogón


Xalo
Jarro


Xoktle
Olla


Xiuitl
Hierba


Mextle
Nube


Mejtsintle
Luna


Tonaltsintle
Sol


Iljuigatl
Cielo


Molkaxitl
Molcajete


Telmajtle
Cobija


Ixkaktle
Calzado


Tlapechtle
Cama


Tlaguen
Ropa


Tsotsomajtle
Trapo o tela


Kaxitl
Cajete o plato


Textle
Masa


Atlajko
Barranco


Tepetl
Cerro


Atl
Agua


Amatl
Papel


Tonal-le
Día


Ojtle
Camino


Kojtlan
Bosque o monte


Tlal-le
Tierra




Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image004.gifPARTES DEL CUERPO HUMANO

MARCELINO MONTERO BAEZA



Tsontegon Tsontle cabello Ixkuate frente Ixtlampa Yegajtsol Nagasjuan Nejnepil Kechtle Istelolo
Mauan Ikxitl Ijte Xiktle
Tlankoch Elpan Kamak Xayak Majpil Istetl Ajkole Tlajkotian Tsimpan Kostle

Cabeza Cabello Frente Párpados Nariz Orejas Lengua Cuello Ojo Manos Pie
Abdomen, barriga Xiktle
Diente Pecho Boca Cara Dedo Uña Hombro Cintura
Sentaderas Piernas

Tlaxkalchiua

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
NOMBRES DE PARAJES
Estas son palabras compuestas, que hacen referencia a algo existente en  tal o cual lugar, bien en singular o plural. A continuación se exponen nombres de parajes más conocidos en la comunidad de Hueyapan.


Hueyapan- güeyiapan Tetlalkuijkuililpan Atlajtajko Teopankaltitlan Tejtepisilan l Tsapotitlan Tsitsintitlan
Auasotlan Ostogojkoyojko Amijlan l

PLURAL DE SUSTANTIVOS

Lugar de barrancas con abundancia de agua Lugar de tierras recogidas
Lugar en medio de dos barrancas Barrio junto a la iglesia
Lugar de piedras chicas - grava- Lugar de árboles de zapote Lugar de árboles de fresno Lugar de árboles de encinos
Lugar de cuevas (madriguera de zorros) Lugar donde existen manantiales de agua


Existen diversas formas para manifestar en plural a un sustantivo, sin embargo, estas formas no se usan indistintamente para cualquiera.

1.-La     primera      forma     es    utilizando      la    posposición       –mej-     que     hace referencia por sí sola al plural.

Güilotl ---------güilomej                                    paloma------------ palomas
Tototl-----------totomej                                   pájaro------------ pájaros
Tetl--------------temej                                       piedra------------ piedras

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
2.-La segunda forma es repitiendo la primer sílaba del sustantivo y al finalizar se añade una “j”.

Konetl---------kogonej                                     niño--------------- niños
Masatl---------mamasaj                                   venado----------- venados
Tochtle--------totochtij                                     conejo------------ conejos
Tsigatl---------tsitsigaj                                      hormiga----------- hormigas

En este caso será frecuente también escuchar el cambio adicional de la terminacion “tij”

3.- La tercera forma de pluralizar a los sustantivos es utilizando la posposición “tij”

Chapul-li---------chapultij                                 chapulín—chapulines
Xalo—------------xalojtij                                   jarro-------- jarros
Telmajtle---------telmajtij                                 cobija-------- cobijas
Tekpin------------tekpintij                                 pulga--------- pulgas
Tsotsomajtle----tsotsomajtij                           tela------------ telas

4.-Una forma más, es la utilización de la pospocición –jke. Kuagüe—kuagüejke          buey    bueyes.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.















VERBOS

Ojtle



Es la palabra que indica la acción del sujeto.
En la lengua náhuatl  todos  los  verbos  son  transitivos,  o  sea  van  ligados  a la tercera persona del singular y en tiempo presente. No existen verbos intransitivos.


Itta Negui Kagui Asi Chiua Tlakua Guii Tlasojtla Kochi Nejnemi Mijtotia Choga Güetska Teguiti
Tlajkuiloa

ve-------------------------------- ver
quiere--------------------------- querer
escucha------------------------- escuchar
agarra--------------------------- agarrar
hace------------------------------ hacer
come----------------------------- comer
bebe----------------------------- beber
ama------------------------------- amar
duerme-------------------------- dormir
camina--------------------------- caminar
baila------------------------------ bailar
llora------------------------------- llorar
rie--------------------------------- reír
trabaja--------------------------- trabajar
escribe--------------------------- escribir

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA


Pua Tegui
Tlachpana Kijta Tsoma Kipia Namaga Tlani Kualani Tsajtsi Mauiltia

cuenta---------------------- contar
corta------------------------- cortar
barre------------------------ barrer
dice-------------------------- decir
cose-------------------------- coser (surcir)
tiene------------------------- tener
vende------------------------ vender
gana------------------------- ganar
enoja------------------------ enojar
grita------------------------- gritar
juega------------------------ jugar




Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
ORACIONES

Se piltontle tlachpana iniojtle Un joven barre su calle

In tlagatsintle uejka nejnemi El señor lejos camina

In tototl mu kuigatia kuagualtsin El pájaro canta bonito

Se kaguayo tlagua sagatl Un caballo come zacate

In piltonkogonej mu tlaloa yue tlamachtiloyan Los muchachos aprisa van a la escuela


Soakogonej momachtia mojmostlan Las niñas estudian diariamente

José tlapoa in amamej José leé los papeles

No male kipoa in melio Mi mamá cuenta el dinero

No pale teguiti pan tepetl Mi papá trabaja en el cerro

No ikniuan kitoga tlaol-le Mis hermanos siembran maíz

Pedro asigo tlajka pan to chan Pedro llegó tarde a nuestra casa


Popogatepetl

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
LUIS OMOGOGO LUIS SE ENFERMÓ
LECTURA

Luis omogogo

Axan Luis amo oya pan tlamachtiloyan, kigogoa initsontegon an ipale oguijto: -axan amo tias tlamachtiloyan Luis, niguiljuitin in tlamachtijki tlonon mits pano, mostla yi tias, ti tlasalotin kenin ti tlapoas an kenin tik poas in amamej kuak yities ti güeyi an noijki ti nech matlanis nochi in tonaltij, axan xi kochi. Ni mits kualas mupa´ noijki tlonon ti tlaguas no piltonkonetsin.

Luis se enfermó.

Hoy Luis no fue a la escuela, le duele la cabeza y su papá dijo: - hoy no irás a la escuela Luis, iré a decirle al maestro lo que te pasa, mañana ya irás, vas aprender como leér y como contar los papeles cuando ya seas grande y también me ayudarás todos los días, ahora duerme, te traeré tu medicina también lo que vas a comer, mi muchachito.

IN KIMICHPAPATLAN EL MURCIÉLAGO
Se yoal-le se kimichpapatlan kuak yi apismiguia opatlan ik iljuigatl, oguitak kenin oguisago in mejtsintle an nochi in yoal-le otlaguak miak sasayoltij an momoyojtij. Kuak oguisago in sitlalgüeyi omogop pan igoyok onkan omoseuito.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
El murciélago
Una noche salió un murciélago cuando ya tenía hambre y voló por el cielo, vió como vino a salir la luna, toda la noche comió muchas moscas y mosquitos. Cuando vino a salir la estrella grande regresó a su cueva ahí fue a descansar
PRONOMBRES PERSONALES
NE----NEJUA------------------------ YO
TE—-TEJUA----------------------- TU
YEGUA-------------------------------- EL
TEJUAN-------------------------------- NOSOTROS
ANMEJUAN-------------------------- USTEDES
YEJUAN-------------------------------- ELLOS

Cabe mencionar que en el idioma náhuatl de Hueyapan existe una forma de pronombres de tipo reverencial.

TEJUATSIN YEJUATSIN ANMEJUATSITSIN YEJUANTSITSIN
Se exceptúa para nejua

PREFIJOS PRONOMINALES
NE, NO, NI------------------- YO
Ne no toga--------------------- yó me llamo
No toga------------------------ me llamo

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Nimotoga----------------- yó me llamo
Nitlagua------------------ como (verbo comer)
No tsontegon------------- mi cabeza

TI, TIMO---------------- TU
Tigualani------------------ te enojas
Titeguiti------------------ trabajas
Timogogoa--------------- estás enfermo
Tiapismigui--------------- tienes hambre

XIGUIN---------------- A ELLOS.
Xiguinnotsa------------- hablales (a ellos)
Xiguinmatlana----------- auxiliales
Xiguiniljui--------------- diles

NO-------------------------- MI, MÍO (de pertenencia)
Noaxka-------------------- me pertenece
Notlal----------------------- mi tierra
Nogal----------------------- mi casa

NECH---------------------- A 
nechmaga------------------ dame
Nechtlagualti-------------- dame de comer
Nechiljui------------------- dime
Nechkogoa----------------- me duele

TE--------------------------- A EL (REVERENCIAL)
temaga---------------------- dale a él
Tenojnochili---------------- platíquele
Teiljui------------------------ dígale

TLEN------------------------ EL QUE…
Tlenguineguis---------------- el que quiera
Tlenmijtotia--------------el que baila                                                           Cekalakuayan

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
PEDRO AN LUIS.

Iyaljua onia pan kojtlan, oninanagatemoto an te ¿tlonon otikchin? - oguijto Pedro an Luis oguinankili- : ne onikoajkuito pan tepetl, noijki oyajke no ikniuan, yejuan oguitepexoijke se techalotl iga tenmej an kuak otlayoak tejuan otiasito pan tochan, ompa otexchaya tomale an otechiljui- : ¿anmejuan tlonon an kuala? Nejua oniknankili: -noikniuan otepexoijke se techalotl an nanka xikchiua siguin tatamaltij an tonochtin titlaguaske. Kuak oguisago in mejtsintle otipejke titlagua an kan otigochito, axan nikuala se tamal-le xikua Pedro-, tlasojkamati Luis nikmatis sé-.

PEDRO Y LUIS.

Ayer fuí al monte a buscar hongos y tú ¿Qué hiciste? Dijo Pedro y Luis contestó: -yó fuí a traer leña al cerro también fueron mis hermanos, ellos tumbaron una ardilla con piedras y cuando obscureció nosotros llegamos a nuestra casa ahí nos esperaba nuestra madre y nos dijo: -
¿ustedes que traen?-, yó le respondí: -mis hermanos tumbaron una ardilla y aquí está, has algunos tamales y todos comeremos-. Cuando salió la luna empezamos a comer después nos fuimos a dormir, ahora traigo un tamal, come Pedro, - gracias Luis probaré uno-

PRONOMBRES DEMOSTRÁTIVOS
ININ------------------------- ESTE, ESTA, ESTO (OBJETO)
Inon-------------------------- ese, esa, eso.(objeto)
Nega-------------------------- aquel, aquello
Nepa-------------------------- allá (lugar)

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Inin kalgüeyi iaxka no pale
Esta casa grande es de mi papá Inon kijta in amatl.
Eso dice el papel
Nega altepetl itoga Popogatepetl Aquella montaña se llama Popocatepetl Xiu nepa an xi nech kuala miak xaxogotl Ve allá y traéme muchas guayabas
PRONOMBRES INDEFINIDOS
Aguin-------------------------- quien
Siguin-------------------------- algunos
Okse--------------------------- otro
Aguingüeli-------------------- cualquiera
Amigaj------------------------- nadie

¿Aquin gualas pan to altepetl?
¿Quién vendrá a nuestro pueblo?

Siguin gualaske an siguin yaske Algunos vendrán y otros se irán

Okse nan mo gauas
Otro más aquí se quedará

Aquingüeli man  gualo El que quiera que venga

Amigaj nesi pan teopan
Nadie se vé en la iglesia                                                                                        Ixkaktle

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
PREFIJO PRONOMINAL SUJETO
Ni-------------------- primera persona del singular
Ti-------------------- segunda persona del singular
Ti-------------------- primera persona del plural
AN------------------- segunda persona del plural

Nitlaguas--------------------- comeré
Titlaguas--------------------- comerás
Titlaguaske------------------ comeremo
PREFIJO PRONOMINAL


Nech-------------------- a mi me
Mits----------------------- a ti te
Ki------------------------- a él le
Tech---------------------- a nosotros nos
Amech-------------------- a ustedes les
Kin----------------------- a ellos

Nech iljuiske keman ti teguitiske Me dirán cuando trabajaremos

Mits kuigaske an tias uejka Te llevarán e irás lejos

Ki magaske miak totochtij Le darán muchos conejos

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Tech tlamagaske se pio
Nos darán de comer un pollo

Amech iljuiske kanin an teguitiskej Les dirán a ustedes donde trabajarán

Kin kuigaske pan se tepospatlantle A ellos los llevarán en avión
PREFIJO POSESIVO


No axka----------------------------- mío
Moaxka---------------------------- tuyo
Iaxka------------------------------- suyo
Toaxka----------------------------- nuestro
Anmoaxka------------------------- de ustedes
Iniaxka---------------------------- de ellos
PREFIJO PRONOMINAL REFLEXIVO
Nimo-------------------------------- a mí mismo
Timo-------------------------------- a tí mismo
Mo---------------------------------- a él mismo
Timo------------------------------- a nosotros mismos
Anmo------------------------------ a ustedes mismos

Nimotlaloa------------------------- me apresuro
Timotoga--------------------------- te llamas
Motlaloa---------------------------- se apresura
Timonemilia----------------------- nosotros pensamos
Anmonemilia---------------------- ustedes piensan

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
PREFIJOS INDEFINIDOS
TE------------------------- se refiere a pertenencia de alguien.
Techan-------------------- su casa
Tepitsotl------------------ su cerdo
Techichi------------------ su perro
Tegonen------------------ su hijo
TLA------------------------ prefijo de acción
Tlapaga-------------------- lava
Tlanamaga---------------- vende
Tlasaga-------------------- acarrea, transporta
ADVERBIOS


Uejka---------------------- lejos
Sejkan--------------------- cerca
Uiptla----------------------- pasado mañana
Kuale----------------------- bien
Yolik----------------------- despacio
Nochipa-------------------- siempre
Aik------------------------- nunca
Güilis----------------------- posiblemente
Amitla--------------------- nada
Amotlen------------------- de nada
Kanin---------------------- donde
Nigan---------------------- aquí
Nepa----------------------- allá
Tlatsintlan---------------- abajo
Tlakpak-------------------- arriba
Uejkajpa------------------- ya tardó
Nigan----------------------- aquí
Nanik----------------------- por acá
Uejka---------------------- lejos
Keman---------------------- cuando

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Axan------------------------- hoy
Mostla----------------------- mañana
Iyaljua--------------------- ayer
¿kenin?--------------------- como
Ijkin------------------------- así
Saniman--------------------- pronto
Tepitstik-------------------- duro
Chigauak-------------------- fuerte
Melauak-------------------- verdadero
Kema------------------------ si
Noijki------------------------ también
Kualton--------------------- bonito
Kualtitok------------------- correctamente
Amo------------------------- no
Ayakmo-------------------- aun no
Akmo------------------------ ya no
Aik-------------------------- nunca
Amati----------------------- quién sabe (duda)
Miak------------------------ mucho
Tsitsiguitsin---------------- poco
Amitla----------------------- nada
Tlauel------------------------ muy
Onoso------------------------ tal vez
Maskiamo------------------- aunque no
Tlenmach--------------------- como es posible
An---------------------------- y
Ijkion------------------------ así
Tlega------------------------- por qué
Tel----------------------------------- pues, porque
Itlan------------------------- junto a él
Intlan----------------------- junto de ellos
Tla---------------------------- sí (condicionante)
Tlaga------------------------- cierto
Tlakema--------------------- sí es cierto (condicionante)
Tlakamo--------------------- sí no es cierto (condicionante)
Maski------------------------- aunque
Inon kijta-------------------- eso dicen

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Pitsauak--------------------- delgado
Ogachi---------------------- más
Tomauak-------------------- gordo
Güeyak---------------------- largo
Tsintlan---------------------- bajo (lugar)
Tlatsintlan------------------- abajo
ADJETIVOS CALIFICATIVOS
Hacen referencia de características própias de un sustantivo.

Kal-le güeyi------------------- casa: grande
Kuagualtsin------------ bonita
Tsitsiguiton------------ chica
Istaktik---------------- blanca
Chipauak-------------- limpia

Xochitl kualton---------------- flor bella
Yoaltik----------------- redonda
Güeyik------------------ grande
Chichiltik--------------- roja

Mistle kapostik----------------- gato negro
Tsitsiguiton------------ pequeño
Tlategüiani-------------- bravo
Mojki------------------- miedoso
Gualanki---------------- enojón

Tlatskan tomauak----------------- cedro grueso
Güeyak------------------ largo
Chigauak---------------- fuerte

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Pitsauak-------------- delgado
Alauak----------------- resbaloso
Postejki--------------- quebrado
Posonqui--------------- hervido
Tlapajki---------------- lavado
Tlapanki--------------- quebrado
Miktok---------------- muerto
Xoxoktik--------------- verde
Kuechauak------------ húmedo
Kapotstik-------------- negro
Chichiltik-------------- rojo
Istaktik---------------- blanco
Nextik------------------ gris
ADJETIVOS NUMERALES
El sistema númerico náhuatl, es de tipo vigesimal como a continuación se demuestra.
NÚMEROS CARDINALES
Se-------------------- uno
Ome--------------- dos
Yeyi----------------- tres
Naui---------------- cuatro
Makuile----------- cinco
Chikuase----------------------- seis
Chikome----------------------- siete
Chikueyi---------------------- ocho
Chiknaui---------------------- nueve
Maktlaktle-------------------- diez
Maktlaktle an se--------------- once
Maktlaktle an ome------------ doce
Maktlaktle an yeyi----------- trece

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Maktlaktle an naui----------- catorce
Kaxtole------------------------ quince
Kaxtole an se------------------ dieciséis
Kaxtole ano me--------------- diecisiete
Kaxtole an yeyi--------------- dieciocho
Kaxtole an naui--------------- diecinueve
Sempuale----------------------- veinte

Sempuale es una palabra compuesta formada por tres partes;

Sem: refiere al número uno Pua: refiere a contar
Le: posfijo de referencia O sea; una cuenta

Si continuamos contando tendremos:
Sempuale an se---------------------- veintiuno
Sempuale an ome------------------- veintidós
Etc.
Sempual maktlaktle----------------- una cuenta más diez: treinta
Sempualmaktlaktle an se----------- treinta y uno
Ompuale------------------------------ dos cuentas: cuarenta

Y se continúa con tres cuentas, cuatro cuentas etc. Qué es: Eipuale    sesenta
Nauipuale----------------------------- ochenta
Makuilpuale-------------------------- cien
Chikuasempuale------------------ ciento veinte
Chikompuale--------------------- ciento cuarenta
Chikueyipuale--------------------- ciento sesenta
Chiknauipuale-------------------- ciento ochenta
Maktlakpuale--------------------- doscientos
Kaxtolpuale----------------------- trescientos
Se tsontle-------------------------- cuatrocientos

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Con -se tsontle-, (una trenza) se cierra otra cuenta de veinte veintes o sea 20 X 20 = 400.
A partir de aquí se inicia otra cuenta con el prefijo -se tsontle- hasta completar otros veinte cuatrocientos o sea hasta llegar a ocho mil.

Se tsontle an se------------------- cuatrocientos uno
Se tsontle an ome---------------- cuatrocientos dos
Ome tsontle---------------------- ochocientos
Yeyitsontle----------------------- mil doscientos
Nauitsontle----------------------- mil seiscientos
Makuiltsontle------------------- dos mil
Chikuasentsontle---------------- dos mil cuatrocientos
Chikome tsontle----------------- dos mil ochocientos
Chikueyitsontle----------------- tres  mil doscientos
Chiknauitsontle----------------- tres  mil seiscientos
Maktlaktle tsontle-------------- cuatro mil
Kaxtoltsontle-------------------- seis mil
Se xikipilli------------------------ ocho mil

Xikipilli- xiguilpilli- hace referencia a: amárralo-se xikipilli= un amarre.
Y con ello termina otra cuenta de 20 cuatrocientos o sea: 20 x 400 = 8000 A continuación la numeración continúa con el prefijo–sexikipilli-
Sexikipilli an se---------------- ocho mil uno
Sexikipilli an ome------------- ocho mil dos
Ome xikipilli------------------ dieciséis mil
Yeyixikipilli------------------- veinticuatromil

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Llegando hasta sempualtsonxikipilli: que es el número 64 000 000. o sea: 20 x 400 x 8000.

Comentarios

  1. IN KIMICHPAPATLAN

    Se yoal-le se kimichpapatlan kuak yi apismiguia opatian ik iljuigatl, oguitak kenin oguisago in mejtsintle an nochi in yoal-le otlaguak miak sasayoltij an momoyojtij. Kuak oguisago in sitlalgüeyi omogop pan igoyok onkan omoseuito

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Entradas populares