DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL parte 2


NÚMEROS ORDINALES

Estos son manifestados con el prefijo-TLEN- que indica -el que es- Tlen se      el que es uno; primero
Tlen ome-------------- segundo
Tlen yeyi-------------- tercero
Tlen naui-------------- cuarto
Tlen makuile---------- quinto
Tlen chikuase---------- sexto
Etc.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
NÚMEROS FRACCIONARIOS

Para hacer referencia a una fracción numeral en náhuatl, utilizaremos
un posfijo que manifieste el sér una parte de un entero en este caso es;- tlatlapantle-, que nos indica tlatlapan= quebrado, y tle prefijo de referencia a-

Se tlen ome tlatlapantle:(uno de lo que está quebrado en dos) oséa un medio
Naui tlen makuile tlatlapantle:
Cuatro de lo que está partido en cinco o sea cuatro quintos. Chikueyi tlen maktlaktle tlatlapantle. (Ocho de lo que esta partido en diez) ocho décimos.
Se tlen naui tlatlapantle (Uno de lo que está partido en cuatro) un cuarto.
Ome tlen chikuasen tlatlapantle. (Dos de lo que está partido en seis) dos sextos.
NÚMEROS DISTRIBUTIVOS
Utilizados en la distribución de algo. Sesen     uno a cada uno
Ojome----------------- dos a cada uno
Ejeyi------------------ tres a cada uno
Najnaui--------------- cuatro a cada uno
Majmakuili----------- cinco a cada uno
PARTÍCULAS Y SUFIJOS NUMERALES
Ok------------------------ otro
Okse----------------------- uno más
Okome------------------- otros dos

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Oksempuale-------------- otros veinte
Sejkan-------------------- juntos en un lugar
Ojkan-------------------- dos lugares
Makuilkan--------------- cinco lugares
Sempualkan------------- veinte lugares

Pa---------- pospuesto al numeral denota determinado tiempo.
Sepa-------- una vez
Ojkan------ dos veces
Najpa------- cuatro veces

Ixtin----------- indica plural

Omeixtin------------ los dos
Yeyixtin------------ los tres
Chikomextin-------- los siete

Poloa okse------------------------------- falta uno
Ojkan xi pano---------------------------- pasa dos veces
Ojkan onikpanok------------------------ lo pasé dos veces
Anmejuan yeyixtin xiagan------------- ustedes tres vayan

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
LECTURA YI TIASKE
TLAMACHTIKALKO.
Axan yi tiaske tlamachtikalko, yi unyes tlamachtilistle, nikpia sempualyeyi no maikniuan: maktlaktle an se soamej an maktlaktle an ome oguichmej. Oguijto in tlamachtijketl, tech magas majmakuile aamochtij an tlen yoe pan tlen naui xiuitl kin magaskej ejeyi aamochtij. No Iknin Amo guinegui yas, nejua niguiljuia nik magas  tomin,  ompa man mugüi se tsopelatl.

Ya iremos a la escuela.


Hoy iremos a la escuela, ya habrá clases, tengo veintitrés compañeros, once mujeres y doce hombres. Dijo el maestro, nos dará cinco libros a cada uno y a los que van en cuarto año les daran tres libros a cada uno. Mi hermano no quiere ir, yo le digo que le daré dinero, allá que se compre un refresco.

ENUNCIADO INTERROGATIVO
Es el enunciado que hace referencia a una pregunta en un diálogo.

¿Tlen xiuitl timomachtis?
¿Qué año vas a cursar?

¿Tlega ti gualani?
¿Por qué te enojas?













Konetl

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
¿Ti apismigui?
¿Tienes hambre?

¿Keman ti gualas nochan?
¿Cuándo vendrás a mi casa?
ENUNCIADO EXCLAMATIVO
Es el enunciado que manifiesta una sorpresa.

¡Te mojmojti in iejiegatl, kuak yo tlayoak!
¡Dá miedo el viento cuando ya obscureció!

¡Iga guagualton mu kuigatia in tlagatsintle!
¡Qué bonito canta el señor!

¡No iknin Benito mu tepexui!
¡Mi hermano Benito se desbarrancó!


¡Nochi tlapatio!
¡Qué caro está todo!
ENUNCIADO IMPERATIVO
Es un enunciado que refiere a una orden.

¡Amo xi mauilti iga tlal-le!
¡No juegues con tierra!


Nanagatl


¡Xiguin poati to axnojuan!
¡Ve a contar nuestros burros!

¡Xi tlachpana mu kalixpan!
¡Barre el frente de tu casa!

¡Xi meua an xiu!
¡Levántate y vete!
ENUNCIADO DECLARATIVO
Este tipo de enunciado manifiesta un hecho.

Juana xochteguito Juana fué a cortar flores

In piomej tlagua in xiuitl Los pollos comen la hierba

Tsitsiga nejnemi pan kojtij
Las hormigas caminan sobre los árboles

Axan nias ni teguititin Hoy iré a trabajar
CONJUGACIÓN DE VERBOS
Tlen pano: presente Tlen yo panok: pasado Tlen panos; futuro
Tlen axan panotiga: presente progresivo Tlen panoto: pretérito direccional hacia allá

MARCELINO MONTERO BAEZA














































Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image004.gifAxno

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Tlen panogo: pretérito direccional hacia acá Tlen panogui: futuro direccional hacia acá Tlen panotin: futuro direccional hacia allá Tlen panoyaya: copretérito
Tlen panoskia: pospretérito

TLEN AXAN PANO- PRESENTE
Nejua nitlajkuiloa---------------------- yo escribo.
Tejua titlajkuiloa---------------------- tú escribes.
Yegua tlajkuiloa------------------------ él escribe.
Tejuan titlajkuiloa--------------------- nosotros escribimos.
Anmejuan antlajkuiloa--------------- ustedes escriben.
Yejuan tlajkuiloa---------------------- ellos escriben.

TLEN YO PANOK - PRETÉRITO PASADO
Nejua onitlajkuilo--------------------- yo escribí
Tejua otitlajkuilo-------------------- tú escribiste.
Yegua otlajkuilo---------------------- él escribió
Tejuan otitlajkuilojkej-------------- nosotros escribimos.
Anmejuan antlajkuilojkej---------- ustedes escribieron.
Yejuan otlajkuilojkej---------------- ellos escribieron.

TLEN PANOS- FUTURO
Nejua nitlajkuilos--------------------- yo escribiré.
Tejua ti tlajkuilos-------------------- tú escribirás.
Yegua tlajkuilos----------------------- él escribirá.
Tejuan titlajkuiloske----------------- nosotros escribiremos.
Anmejuan antlajkuiloske----------- ustedes escribirán.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Yejuan tlajkuiloske------------------ ellos escribirán.

TLEN PANOTIGA - PRESENTE PROGRESIVO
Nejua ni teguitijtiga------------------ yo estoy trabajando.
Tejua ti teguitijtiga------------------ tú estás trabajando.
Yejua teguitijtiga-------------------- él está trabajando.
Tejuan titeguitijtigate-------------- nosotros estamos trabajando.
Anmejuan anteguitijtigate--------- ustedes están trabajando.
Yejuan teguitijtigate--------------- ellos están trabajando.

TLEN PANOGO- PRETÉRITO DIRECCIONAL HACIA ACÁ
Nejua niteguitigo---------------------- yo vine a trabajar.
Tejua titeguitigo----------------------- tú viniste a trabajar.
Yegua teguitigo------------------------ él vino a trabajar.
Tejuan titeguitigo---------------------- nosotros venimos a trabajar.
Yejuan an teguitigo-------------------- ellos vinieron a trabajar.
Anmejuan an teguitigo---------------- ustedes vinieron a trabajar.
Yejuan teguitigo----------------------- ellos vinieron a trabajar.

TLEN PANOTO - PRETÉRITO DIRECCIONAL HACIA ALLÁ
Nejua ni teguitito--------------- yo fui a trabajar.
Tejua ti teguitito---------------- tú fuiste a trabajar.
Yegua teguitito------------------ él fue a trabajar.
Tejuan titeguitito--------------- nosotros fuimos a trabajar.
Anmejuan anteguitito---------- ustedes fueron a trabajar.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Yejuan teguitito---------------- ellos fueron a trabajar.
Tejua ti teguitiguin---------------- tú vendrás a trabajar.
Yegua teguitiguin------------------- él vendrá a trabajar.
Tejuan ti teguitiguin--------------- nosotros vendremos a trabajar.
Anmejuan an teguitiguin---------- ustedes vendrán a trabajar.
Yejuan teguitiguin----------------- vendrán a trabajar.

TLEN PANOGUI - FUTURO DIRECCIONAL HACIA ACA
Nejua ni teguitiguin---------------- yo vendré a trabajar.
Tejua ti teguitiguin---------------- tú vendrás a trabajar.
Yegua teguitiguin------------------- él vendrá a trabajar.
Tejuan ti teguitiguin--------------- nosotros vendremos a trabajar.
Anmejuan an teguitiguin---------- ustedes vendrán a trabajar.
Yejuan teguitiguin----------------- vendrán a trabajar.

TLEN PANOTIN - FUTURO DIRECCIONAL HACIA ALLÁ
Nejua ni teguititin---------------- yo iré a trabajar.
Tejua ti teguititin---------------- tú irás a trabajar.
Yegua teguititin------------------- él irá a trabajar.
Tejuan ti teguititiue------------- nosotros iremos a trabajar.
Anmejuan an teguititiue--------- ustedes irán a trabajar.
Yejuan teguititiue--------------- ellos irán a trabajar.

TLEN PANOYAYA- COPRETÉRITO
Nejua ni teguitiaya------------------- yo trabajaba.


Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gifTejua ti teguitiaya-------------------- tú trabajabas.
Yegua teguitiaya---------------------- él trabajaba.
Tejuan ti teguitiaya-------------- nosotros trabajábamos.
Anmejuan an teguitiaya---------- ustedes trabajaban.
Yejuan teguitiaya------------------ ellos trabajaban.

TLEN PANOSKIA POSPRETÉRITO
Nejua ni teguitiskia-------------- yo trabajaría.
Tejua ti teguitiskia-------------- tú trabajarías.
Yegua teguitiskia----------------- él trabajaría.
Tejuan ti teguitiskia------- nosotros trabajaríamos.
Anmejuan an teguitiskia-------- ustedes trabajarían.
Yejuan an teguitiskia------------ ellos trabajarían.

CONVERSACIÓN NÁHUATL

MARCELINO MONTERO BAEZA










Tlajtoani


En el diario caminar por las comunidades de habla náhuatl y en estecaso en concreto por Hueyapan, comúnmente utilizaremos en nuestro díalogo las siguientes conversaciones.

Xi tlajpalo no gonen Saluda hijo

¿kenotimotlatjuilti?
¿Cómo amaneció usted? buenos días.

Kual-le tlasojkamati uelmiak Bien muchas gracias.

¿Kenotlaljuiliuak?
¿Cómo amaneciste?

¿An tejuatsin?
¿Y usted?

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
Noijki kual-le También bien

Mostla tuota Mañana nos vemos.

Kema, ximopanoltijtsino. Sí, pase usted.

Mixpantsinko Con permiso

Ximotlalijtsino Siéntese usted.

¿Timoamiguitia?
¿Tiene usted sed?

Kema ni amigui Sí tengo sed.

Nanka mu aatsin Aquí tiene su agüita.

Güilis timoneguiltia tsitsiguitsin nektle Posiblemente quiera poquito pulque.

Kema, tlasojkamati. Sí, gracias.

Yi tlajka.
Ya es tarde.

¿Timo neguiltia, timo tlagualtis?
¿Quiere usted comer?                                                                              Texkalpintado

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
Kema, titlaguagan.
Sí, comamos.

¿Oksigui mu tlatlaxkaltsin?
¿Gusta otras tortillas?

Amo, yinixjuitok.
No, ya estoy satisfecho.

Axan  yiniu. Ahora ya me voy.

Kema man to teotl mits mugüiguilijtsino. Sí,que dios te acompañe.

Güiptla tuota, tla totajtsin moneguiltia. Pasado mañana nos vemos, si dios quiere.

Man se kuale ojtle. Un buen camino.

¿Kanin ti ualmuiga?
¿De dónde viene usted?

¿Kanin tiuits?
¿De dónde vienes?


¿Kanin tiu?
¿A dónde vás?

¿Kanin timuigatsino?
¿A dónde va usted?

Niu kojtlan. Voy al monte.

Tepemej

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
San niman ni ualas.
Pronto regreso.

¿Tlonon ti maitito?
¿Qué fué usted hacer?

San onipaxialoto. Nada más fuí a pasear.

Onikojteguito.
Fuí a cortar un árbol.


Yi niu nochan.
Ya me voy a mi casa.

¿Aguin yu motlan?
¿Quién va contigo?

No soatlasol. Mi novia

Tiue teopan Vamos a la iglesia.

Axan amo, mostla güilis kema. Hoy no, mañana posiblemente.

Ti tlejko. Subimos.

Ti temo Bajamos.

Yi nik negui nias. Ya me quiero ir.


Teopantsinko







Popogatepetl

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA
¿Kenin timo toga?
¿Cómo te llamas?

Ne no toga xochitl.
Yo me llamo Flor.

¿Kanin ti chanti?
¿Dónde vives?

¿Katle mu altepetl?
¿Cuál es tu pueblo?

No altepetl itoga Güeyiapan. Mi pueblo se llama Hueyapan.

¿Kanin ka mu chan?
¿Dónde está tu casa?

Ka ik teopankaltitlan.
Está en el barrio junto a la iglesia.

¿Kenin ka mu altepetl?
¿Cómo está tu pueblo?

No altepetl güeyi an kuagualton. Mi pueblo es grande y bonito.


¿Tlonon tik chiua?
¿Qué haces?

No machtia tlamachtikalko. Estudio en la escuela.

¿Tlon xiuitl ti mu machtia?
¿Qué año estudias?

Tlagatsintle

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.
No machtia tlen chikuasen xiuitl. Estudio en el sexto año.

¿Ti teguiti?
¿Trabajas?

San kemañan. Algunas veces.

¿Kanin ti teguiti?
¿Dónde trabajas?

Ni teguiti pan tepetl. Trabajo en el cerro.

¿Titlajtoa nahuatl?
¿Hablas náhuatl?

No machtijtiga nahuatl. Estoy aprendiendo náhuatl.

¿Keman tlamis mu tlamachtilistle?
¿Cuándo termina tu estudio?

¿Kenin otisemiljuiti?
¿Cómo pasaste el día?


Man kuale tiotlaguilijtsino Que pases buenas noches.

¿Mu gonen yomosoajti?
¿Tu hijo ya se casó?

¿Mu gonen yo mu namijkti?
¿Tu hija ya se casó?


Atoyaktle


Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif¿Kenin an mestigate?
¿Cómo están?

¿An mu soajtsin?
¿Y su esposa?

¿An mu namiktsin?
¿Y su esposo?

¿Yi ti guimpia mu piljuan?
¿Ya tienes hijos?

¿Keski ti guimpia?
¿Cuántos tienes?

Ome soamej Dos mujeres

Yeyi oguichmej Tres hombres

MARCELINO MONTERO BAEZA


Kal-le

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

DICCIONARIO ESPAÑOL-NÁHUATL.

TLANAMAGATILISTLE


Mostla sabadotonal, nias ni tlanamagatin ik tlatsintlan, ni kuigas xochitl, ogotl, aguagatl an texogotl, iga no axno ni guisas kuak in sitlalueyi ualki- sas. Kuak in tonaltsintle yi muitas , nejua yi nies ik tekaxtilan, pan ojtle tikpia següistle, iga non nikuigas no gaban non onikchin iga ich katl. Nochipa kuak niu ni tlanamagatin yuj no chichiton, yegua mu toga “tlapetlantle” yejua nechiljuia tla aguin güits, tla aguin yuj. Kuak yo tlanes nikajteuas no candela ik “lindero” an kuak nogopas ni ualgananteuas.

Peuas ni tlanamagas axto pan altepetl “tepango” güilis ompa nik namagas texogotl an tla amo nik tlamia nias Kuapexko ompa mu yeknamaga in ogotl, iga non guitlatlilia tletl in komaltij.

Descripción: C:\Users\misa\AppData\Local\Temp\msohtmlclip1\01\clip_image003.gif

MARCELINO MONTERO BAEZA






Comentarios

Entradas populares