CUENTOS NAHUATL - ESPAÑOL VERACRUZ TEMPOWALTIN

 

TLAHTLAPOWALTIN


CUENTOS




TLEN POWI ITLAHKOTIAN


DE LA REGIÓN CENTRO DE VERACRUZ TEMPOWALTIN / VERSIÓN NÁHUATL / ESPAÑOL


 




 
















GOBIERNO DEL ESTADO DE VERACRUZ DE IGNACIO DE LA LLAVE




FIDEL HERRERA BELTRÁN


Gobernador Constitucional del Estado de Veracruz






VÍCTOR A. ARREDONDO ÁLVAREZ


Secretario de Educación






LUCÍA TEPOLE ORTEGA


Directora General de la Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas


 




 














ACADEMIA VERACRUZANA DE LAS LENGUAS INDÍGENAS




LUCÍA TEPOLE ORTEGA


Directora General






JUVENTINA ORTEGA


Subdirectora de Desarrollo






JORGE RAMÍREZ SORIANO


Subdirector de Investigación




LUIS ALBERTO MARTÍNEZ MALDONADO


Departamento Administrativo


 






























D.R. © TLAHTLAPOWALTIN Cuentos


Compiladores


Ezequiel Jiménez Romero Ramón Tepole González Jorge Luis Hernández Régulo Romero Domínguez Albino González Hernández


Ilustraciones


Luis Ángel isidro Hidalgo Isael Jiménez Romero


Revisión y corrección general


Colectivo Cultural Xochitlahtolli


Diseño de portada Pedro Testas Bouzas Ediciones Gernika, S.A.


Primera Edición: 2008


D.R. © Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas


Perú No. 56, Col. Centro, CP 91000, Xalapa, Veracruz, México


ISBN: 978-970-637-183-6


Impreso y encuadernado en México


Printed and bound in Mexico


 


TLAHKUILOLPIALLI


ÍNDICE




TEIXPANTILISTLI


PRESENTACIÓN 13


WEHWEYI KOWAMEH


GRANDES SERPIENTES


Ezequiel Jiménez Romero 19


CHOKO TLEN OKITENMIK TLALNANTLI


EL MUCHACHO QUE SOÑÓ A LA MADRE TIERRA


Raúl Macuixtle Quiahua 23


KUAWCHIKIMOLLI WAN PICHÓN


EL PÁJARO CARPINTERO Y EL PICHÓN


Otikiskihkeh ichin amochtli: Cuentos en náhuatl de Guerrero Tomado de Cuentos en náhuatl de Guerrero


Ramón Tepole González (Adaptación) 31


NEMILISTLI TEYOLKOKO


TRISTE REALIDAD


Eloísa Xocua Macuixtle 37


POYOHLAMATL TLATLASKI


LA GALLINA PONEDORA


Juana Leonor Quiahua Macuixtle 41


CHOKO TLEN OMOTEPETZAK


EL MUCHACHO QUE SE PERDIÓ EN EL CERRO


Lázaro Reyes Flores 47


 


WITZIKITL ITEKIYO


LA MISIÓN DEL COLIBRÍ


 


Eutiquio Jerónimo Sanchez 53


TAKOH AMO TLAWELKAKINI


LA NIÑA DESOBEDIENTE


Ramón Tepole González 57


POYOHLAMATL WAN ASTOTL


LA GALLINA Y LA ZORRA


Santiago Cocotle Tepepa 63


KIMICHIN WAN MISTOMEH


EL RATÓN Y LOS GATOS


Noe Zepahua Namictle 69


MISTONTLI ITLAXTLAWIL


EL PAGO DEL GATO


Virginia Cocotle Damián 73


MASATL WAN TEKUANTEMOHKEH


EL VENADO Y LOS CAZADORES


Florencio Salvador Cocotle Oltehua 77


YAKATANKACHTLI


NARIZ REDONDA


Ezequiel Jiménez Romero 81


ITZKUINWEWE WAN ITZKUINKONETL


EL PERRO VIEJO Y EL CACHORRO


Flavio Coxcahua Romero 85


TLAKATLATZIHKI


EL HOLGAZÁN


Leonel Xoloctle Zepahua 89


ICHPOCHTLI TLEN OKIMONAMIKTI TLAWELILOKTLI


LA MUCHACHA QUE SE CASÓ CON EL DIABLO


Juan Tzanahua Anastasio 93


KUAWETZOTL WAN XIKOHTLI


LA AVISPA Y EL JICOTE


Jorge Luis Hernández 99


SE WEWETZIN TOMINYO


EL VIEJITO ADINERADO


Juana Raquel Argüelles Vallejo 105


OHXITL


LA RESINA


Roque Quiahua Macuixtle 111


PIPILTIN IXKISKEH


LOS NIÑOS TRAVIESOS


Manuel Bautista Balderas 115


KONETZIN TLEN OPOLIWIK


EL NIÑO DESAPARECIDO


Régulo Romero Domínguez 119


EPATL


EL ZORILLO


Hilario de la Cruz Hernández 125


CHOKOTZIN TLEN OMOSTOWI


EL NIÑO QUE SE ENCUEVÓ


Bartolo Argüelles León 131


MIKTLI ITLAHTOL


EL MENSAJE DE UN DIFUNTO


Ramón Tepole González 135


WEWE WAN ICHATANAH


EL VIEJO Y SU CHATANATE


Jorge Luis Hernández 143


TIXKOMITL


EL COMELÓN


Lorenzo Tzoyohua Bonifacio 151


 












TIKINTEKITIAH NOCHTIN KONEMEH TLEN NAWATLAHTOWAH




A LOS NIÑOS DE LAS COMUNIDADES INDÍGENAS DE HABLA NÁHUATL






TIKINTEKITIA AKIN KINEKIS MOMACHTIS NAWATLAHTOLLI




A QUIENES DESEAN CONOCER


LA ESCRITURA DEL IDIOMA NÁHUATL


 


TEIXPANTILISTLI




Temechixpantiliah inin tekitl tlen ahachi otikololohkeh nowianpa altepemeh tlen poweh Zongolica wan, itech okseki altepemeh tlen inawak Sitlaltepetl chantihtokeh. Techyolewah towanpowah tlen yopehkeh nawatlahkuilowah, nihki techahkotlachialtiah toyolikniwah tlen ahachi amoxpowah ika nawatlahtolli.


Nochi tlahkuilolli tlen nikan machiohtok welitis techpalewis kanpa tikchikawaltiskeh tonawatlahtol. Axan timoyehyekowah okachi kuali nowian ma kixmatikah totlahtol wan nochi tlen titlahkuiloskeh amo san tochan ma mokawa, tehwan tiknekih ma kipowakah nochtin toyolikniwah.


Axkin tikmatih ompa temachtiloyan amonka miak nawatlahkuilolli, nochtin amoxtin tlen kinpowah ompa kanin momachtiah konemeh, okinihkuilohkeh ika pinotlahtolli. Tlen nikan otikihkuilohkeh wan tlen okseki titlahkuiloskeh, tikchiwaskeh ika inon tlahkuilolpamitl tlen sawel kinamiki tonawatlahtol; wan tlen yekin tiktzintokah ma mosentili.


Nihki tikahsikamatih wan tiknehnekih inon yankuik nawatlahtolmelawalistli tlen ika pinotlahtolli kitokayotiah Gramática Moderna de la Lengua Náhuatl. ihkon kualtis tikchikawaltiskeh tonawatlahtol wan oktepitzin timoyehyekoskeh kenemin tikinyekmachtiskeh pipiltin.








12


 




PRESENTACIÓN




La recopilación de cuentos que presentamos en este trabajo, pretende ser parte del proceso de producción de textos en lengua indígena náhuatl de la Zona Centro del Estado de Veracruz, que tanta falta hace en las comunidades indígenas y fuera de ellas. Partimos de la idea de que existe un vacío muy grande en lo que se refiere a la edición de libros en náhuatl, a fin de poder estimular el gusto por la lectura en el proceso de enseñanza de esta lengua, tomando en cuenta que los acervos que se tienen en las escuelas primarias bilingües en su mayoría están editados en español, y los que se han escrito en lengua náhuatl no son de la variante de la región mencionada.


La escritura de los textos que aquí se presentan retoma la propuesta alfabética, que consideramos parte de una gramática moderna del idioma náhuatl y que propone el Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social [cIEsAs]. Los compiladores creemos que es necesario llevar a un nivel de análisis y de uso actual más elevado de la lengua, para poder complementar el ámbito oral, puesto que vivimos en una época de constantes cambios en donde los canales de comunicación se diversifican y nos obligan a avanzar al nivel escrito a fin de conservar y desarrollar el pensamiento de los nahuas.


La lengua náhuatl tiene tanto valor como cualquiera otra en el mundo. Entre sus características encontramos que es reverencial, melo-










13


 




Nawatlahtolli miak ipati, kemin tlahtolli tlen kitenewah oksekimeh tokniwan tlen chanchiwah nikan tlaltikpaktli. Ihkuak titlahkuilowah tikonittah wan tikonkakih tlen kualtzin totlahtol, niman tikahsikamatih kenemin kahki nawatlayehyekolli, kenemin mosalowah sehsen powaltin, wan kenemin ika inon tlahkuilolli timopalewiah kanpa timoyeknawatiskeh.


Inin tlahkuilolnepantli techonechtilia kenemin kualtis tiyektlahkuiloskeh wan amo santekitl timopinoyehyekohskeh ihkuak tinawatlahkuilowah. Nihki techonnechtilis kox welitis tiksepanoskeh tonawatlahtol ika pinotlahtolli; noso tikixkoyantiskeh kanpa okachi kuali tikmomachtiskeh.


Walewa tiktenkakih kenik kisehsepanowah nawatlayehyekolli ika pinotlayehyekolli ihkuak motlahtlapowiah toyolikniwah.


Ikinon, tlalia nawatlahkuilowah, amo kualtzin kitenkixtiah itlayahyekol, inon miak techtekipachowah wan techyolewah okachi matitekipanokah tla keh tikmatokeh yipa ihkon yolik tikyektlaliskeh tonawatlahkuilol.


Nochtin temachtihkeh tlen otimosentlalihkeh itech inon Tlakaholocholli itoka “Xochitlahtolli” tiktenpowah ome tlahtolli: Nawatl wan Español, wan titemachtiah ompa altepeyohkan tlen kinotzah Sierra de Zongolica.


Ikinon tikmatih melahkayopan monehnekih miaktin amoxtin, kanin momachtiskeh konemeh tlen yahyawih temachtiloyan. Miak ipati nochi tlen okihkuilohkeh okseki tetahmeh, temachtihkeh, momachtihkeh wan nochtin tlen otlapalewihkeh kanpa omotlamito inin amoxtli.






14


 




diosa, contextual, flexiva y aglutinante. El carácter aglutinante se manifiesta cuando a través de la unión de raíces de verbos, adverbios, sustantivos y partículas, se construyen frases y enunciados que cumplen con la función de comunicar ideas, conceptos, etcétera.


Esta primera compilación de textos literarios pretende mostrar la forma en que el náhuatl puede escribirse, respetando sus propias reglas gramaticales y evitando en la medida de lo posible, que la forma de pensar del español se introduzca en su escritura. Por esta razón, es necesario que los hablantes revaloremos nuestra lengua para evitar que desaparezca, porque una lengua que no se usa en todos los aspectos de la vida social no tiene vida. Para lograr un verdadero desarrollo de la lengua, es importante fortalecer la oralidad, registrándola en forma escrita.


Los textos recopilados pretenden dar pautas de conducta y valores morales a través de una moraleja presente en la mayoría de los relatos que caracterizan al pensamiento indígena siguiendo la costumbre de los abuelos, que al contarlos quisieron que nosotros aprendiéramos alguna lección o una actitud positiva ante la sociedad, aún cuando en este libro encontrarán algunos que han sido redactados por niños indígenas. De esta manera los lectores tendrán la oportunidad de leer textos amenos y divertidos que les permitirán aprender el código escrito de la lengua náhuatl.


El Colectivo Cultural Xochitlahtolli, cuyos integrantes laboramos en el Subsistema de Educación Indígena, observamos que es necesario que en los acervos literarios de las escuelas existan materiales que sirvan de motivación a la lectura y conocimiento del náhuatl; pero lo más importante en este caso es que los autores de los textos aquí presentados son habitantes de esta región, y hemos elegido para este libro los cuentos






15


 




Oksehpa temechoniliah inin tekitl amo sanikan mokawas, okseki     titlahkuiloskeh     wan      ikinon      temechmonochiliah, ma timosepanpalewikah, ma titlayakapankisakah, ma timonawatlahtoltikah, wan ma tinawatlahkuilokah.


Timotlasohkamatih innawak nochtin tlen otlapalewihkeh itech inin tekitl. Wan inon tlakaholocholli tlen kitokayotiah Academia Veracruzanadelas Lenguas Indigenasnihkiinawaktimotlasohkamatih, yehwan okiixkopinkeh wan okimiakiltihkeh inin amoxtli.


Sekih tlahkuiloltin yotikinteixpantihkeh itech amoxkonetl tlen itoka XOCHITLAHTOLLI, axan itech inin amochtli oktepitzin otikinyektlalihkeh, wan axan otikinsalilihkeh sen tlilantli






Sepanolocholli XOCHITLAHTOLLI
















































16


 




que nos hicieron llegar algunos otros maestros, niños y otras personas de las comunidades. Algunos de ellos fueron publicados en el boletín bilingüe XOCHITLAHTOLLI. Sobra decir que en una próxima edición estaremos presentando más trabajos de este tipo, puesto que la narrativa náhuatl es prolífera y cada día revive y se fortalece. Por ello reiteramos la invitación a escribir en el idioma náhuatl, y a enviar su aportación a la cultura a este grupo de trabajo.


Agradecemos a todas las personas que nos aportaron sus textos, mismos que fueron modificados en su redacción a fin de poner en práctica la propuesta de la gramática moderna del nahuatl de la Zona Centro de Veracruz. De igual manera agradecemos a la Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas, por hacer posible esta publicación, demostrando con ello su compromiso de difundir la lengua náhuatl.






Colectivo Cultural XOCHITLAHTOLLI












































17


 






 


 












WEHWEYI KOWAMEH


GRANDES SERPIENTES




EZEQUIEL JIMéNEZ ROMERO
























ZONGOLICA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Tlapowah tokohkoltzitziwah, ompa itech inon tepeyoh itokahkan Tlahkuiloltekatl, mochantiah miaktin kowameh, sekimeh wehweyih moskaltiah kanpa kipanowiah tlen achi sen tlakatl.


Oksekimeh kowameh sahpanowa yokokochkatikeh wan ikinon ihwiyohkeh, ayakmo kanah motlalowah, san kochtokeh wan ikinon ihkuak tlakuasnekih, kamachalowah wan ika inihyoyo kintilanah tototzitzinteh noso oksekimeh yolkatzitzinteh tlen innawak papanowah wan kintolowah.












































20


 


CUENTOS








Cuentan nuestros abuelos, que en el cerro llamado Tlacuiloltecatl anidan grandes serpientes, y que algunas de ellas son tan enormes que rebasan el tamaño normal de un hombre.


También se dice que algunas son muy viejas y que por ello se han emplumado; todo el tiempo están durmiendo y cuando tienen hambre, arrojan por la boca una especie de vapor que se extiende por varios metros. por este medio atraen o jalan a los pajaritos u otros animalitos que se encuentran con ese vaho y se los tragan.










































21


 










 


 












CHOKO TLEN TLALNANTLI OKITENMIK


EL MUCHACHO QUE SOÑÓ A


LA MADRE TIERRA




RAúL MACUIXTLE QUIAHUA














ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Inin tlahtolli onechpowili nosistzin wan yineli ihkon opanok. Kiihtowa kiwika kanah ome eyi xiwitl, ipan sempoalli wan nawi tonalli mestli junio omochihkeh yeh iwan ichoko inin tlamawisolli:


Inon kualkantika omehki nochoko, neh onitistoka wan yeh onechili:


—Teh Nana, techmelawili tleka ihkon onitenmik. Oniknankili:


—Tlen otiktenmik, itlah amo kuali? Yeh onechnankili:


—Onitenmik oniyah itech tepetl onitekipanoto wan oniknamik, sen nana tlakemtok, ikuetzin xopaltik wan kuatlakemtok ika ipayo noihki xopaltik, nana kuali okuapochinki, onechtlahtlani kanin nioh.


Neh oniknankili:


—Nioh nitekipanoti itech tepetl. Yeh onechili:


—Tlekan amo nikan timiltokah? notlanemitiltin welitis tlakuahkuaskeh.


—Ihkon timotlapowihtokeh ihkuak kanin se askakuawitl moketok onikittak se weyi pesohtli temotiwitz, kemeh onikwikatoka tepostlatoponilli, oniktlatoponili wan owetzito. Ihkuak oniknekiaya nikonkuis, nanatzin omotlelo okikuito.






24


 








Esta historia me la contó mi abuela, y según ella, realmente así ocurrió. Dice que hace algunos años, un 24 de junio, a ella y a su hijo les sucedió el siguiente hecho:


Ese día mí hijo se levantó temprano, yo estaba moliendo, se me acercó y me dijo:


—Tú que ya eres mayor de edad, dime que significa este sueño que tuve.


Yo le respondí:


—¿Qué soñaste?, ¿algo malo?, anda dime, ¿qué fue lo que soñaste? Él me respondió:


—Soñé que fuí a trabajar al cerro y en el camino me encontré con una señora vestida de morado, un rebozo del mismo color que cubría su cabeza, era muy anciana, tenía el pelo completamente blanco y me preguntó que a dónde iba. Le contesté que al cerro a trabajar, entonces ella me dijo:


—¿Por qué no trabajas aquí, no ves que mis animales se mueren de hambre?


Así estábamos platicando cuando mire que en un huarumbo venía bajando un tejón. Como llevaba rifle le apunté y disparé rápidamente. El animal cayó muerto, pero cuando intenté ir a recogerlo la anciana se adelantó y lo levantó. Me quede pensando:


—¿Por qué ella lo fue a recoger si fui yo quien lo mató?


Así estaba pensando cuando vi a la mujer que regresaba con el animal y me dijo:




25


 




Neh onimoyehyeko:


—Amati tlekan ihkon okichi inon tenan, tekuani okikuito?, wan amo yeh okitoponilih.


Ihkon onimoyehyekohtoka ihkuak onikittak nanatzin amo okiwikak tekuani, yeh onechwalmakak wan onechili:


—Xikwika inin tekuani, xikchipawa, wan xikkuati inwah mochanehkawah, inon motlaxtlawil, san nimitztlatlahtia nikan xitekipano.


Neh oniknankili:


—Tlekan ihkon tikneki?


Ihkon nitenmiktok, nikitta keh yinelli iwan nimotlapowihtok, satepan otimonawatihkeh wan oniyah notlallan, onimoyehyekohtiah:


—Tlekan ihkon onechtokti nanatzin…


Inon tonalli nochoko oyaskia tekipanoti itech tepetl, kemeh ihkon okitenmik oniyehyeko okachi kuali amo oyaskia, koxamo kanah kowatl kitetexos, kanah okuillin kiminas noso itlah amo kuali ompa mochiwati.


Neh onikili:


—Amo itech tepetl xinemiti, okachi kuali xitlachiati mokahwentla, itlah xikchiwati, techtemoliti seki kamohtli, teotlakan tikuaskeh.


Otlakua wan onechilitewak kitemoti seki atlantetl, kemin oyaskia nenemiti okiwikaskia charpe, neh onikili:


—Tla tikyehyekowa itlah timochiwati okachi kuali xikwika motlatoponiloni.




26


 




—Llévate el animal, cocínalo y compártelo con tu familia, es como si te pagara, pero por favor trabaja aquí para que mis animales coman.


Yo le respondí:


—¿Por qué me pides eso?


Así estaba soñando como si realmente estuviera platicando con ella, después nos despedimos y me fui a trabajar al cerro.


Por ese sueño ya no quiso ir a trabajar, pensó que quizá una víbora lo mordería o algo malo le podía suceder. Y le dije.


—No pienses así, por lo menos ve a caminar por tu cafetal, busca algo que hacer, trae unos camotes para que podamos comer en la tarde.


Comió, y me dijo que iba buscar piedras de río porque pensaba llevar el charpe al cafetal, entonces yo le recomendé:


—Si piensas que algo malo te va a pasar, mejor llévate el rifle.


Él me obedeció, se echó al hombro el rifle y se fue. Yo me quedé en la casa limpiando, lavé, martajé el maíz, hice la comida. Ya era tarde cuando llegó cargando un costal, deduje que pesaba y pensé que me traía los camotes que le encargué.


Entró a la cocina, tiró su carga en el suelo y después fue a dejar el rifle a su lugar. Rápido fui a abrir el costal y grande fue mi sorpresa; adentro había un tejon. Cuando mi hijo me vino a alcanzar, le dije:


—Ya viste, el sueño que tuviste no te mintió, lo que soñaste se te cumplió. Ahora, así como ya se te cumplió una parte de tu sueño, tú cumple la otra, ve y siembra maíz ahí donde encontraste el tejón,






27


 




Nochoko onechwelkak, okonkuito itepos wan oyahki. Neh kalihtik onimokah onimotlaachiwi, onitlapak, onitlapayanki wan onitlakualchih. Yiteotlak onikittak owalehkok kimamahtiwitz sen kostalli motta weletik.


Neh onimoyehyeko yineli onechwalikili kamohtli. Okontlamotlak kanin nitlakualchihtok wan tepostli okitlatito. Neh oniktentlapoto kostalli, wan onikittak ompa aktok se weyi pesohtli. Ihkuak nochoko onechahsiko onikili:


—Otikittak yineli okiski tlen otiktenmik. Oniknankili:


—Axkan kemeh ihkon omitzmakak tekuani tlen otiktenmik, xitlayiti wan ximiltokati kanin otikahsik, ompa tlakuaskeh tekuanimeh wan ihkon tikwelkakis tlen tlalnantzin omitznawati.


Chokoh onechwelkak, oyahki otlayito, ompa kanin okahsik pesohtli wan amo niistlakati, inon milli kualtzin omomanki, wan tekuanimeh amitla okikuahkeh. Inon kihtosneki tlalnantzin okitlasohkamat nochoko, okiwelkak itlanawatil.
































28


 




así comerán los animales de nuestra madre tierra, porque fue ella a quien soñaste, y eso fue lo que te pidió en el sueño.


Mi hijo me obedeció, ahí donde encontró al tejón, labró la tierra y sembró maíz. No miento, esa milpa creció bonita, dio mucha mazorca y los animales del monte no entraron a la tierra para comérsela.


Eso significa que nuestra madre tierra agradeció en esa forma que mi hijo hubiera cumplido sus deseos.








































29


 








 


 












KUAWCHIKIMOLLI IWAN PICHÓN


EL PÁJARO CARPINTERO Y EL PICHÓN




ADAPTACIÓN • OKIYeKTLALI


RAMÓN TEPOLE GONZÁLEZ
















TOMADO  DE  CUEntOs  En  nÁHUAtL  DE  GUERRERO


 




Nemech melawilis sen tlahtolli tlen omochihkeh sen kuawchikimolli wan sen pichon. Kuawchikimolli okipaktiaya tlatzotzonas wan tlalia okiitaya sen ilwitilistli yeh ompa oyaya tlatzotzonati. Kemin okipiaya itlakem tatapahtik, miak opinawaya. Semitikan okinamik sen pichon wan okili:


—Tleka amo techtlanetia motlakem wan nikmotlalilis? Tlen noaxka kipia se tlapalli tlen amo teyolchikah, san kintekipachowa tlakah, wan nimopinawa neh nitlatzotzonati kanin ilwichiwah, ikinon nimitztlatlahtia techtlaneti motlakem.


Pichon okinankili:


—Amo, amo nimitztlanetis, san sen nikpia. Kuawchikimolli oksemi okili:


—Techtlaneti san inin yowalli. Pichon okinankili:


—Amo, amo nimitzmakas, nimopinawas tlalia ninentinemis san ihkon.


Kuawchikimolli okili:


—Amo ximotekipacho, nimitztlanetis tlen noachka wan xikmotlalili, san inin yowalli.


Pichon okihto:


—Nimitztlanetis wan mostla techmakas.


Okitlaneti itlakem wan okimotlalilti tlen kuawchikimolli iaxka. wan pichon okihto:


—¡Motlakem wel tatapaktik, wan amo kualtzin!




32


 




Voy a contarles el cuento del pichón y el pájaro carpintero. Pues ahí tienen ustedes que el pájaro carpintero era un músico que acostumbraba ir a tocar a todas las fiestas. Pero le daba pena su aspecto, porque su ropa, ademas de vieja, era de un color muy triste, por eso un día le dijo al pichón:


—Préstame tu traje para ponérmelo, el color del mío es muy triste y me da pena portarlo porque yo siempre voy a tocar a las fiestas. Por favor te suplico que me lo prestes esta noche, pues está muy bonito.


El pichón le contestó:


—No, no te lo prestaré, porque es el único traje que tengo. Pero el carpintero insistió, diciéndole:


—Préstamelo; es nada más por una noche. El pichón contestó:


—No, no te lo daré, porque me dará pena andar desnudo. El pájaro carpintero dijo:


—No te preocupes. Te lo prestaré con la condicion de que sea solamente esta noche.


El pichón dijo:


—Bueno.


Rápidamente hicieron el intercambio de trajes, entonces el pichón dijo:


—¡En realidad tu traje está muy feo, y además está roto!, pero el carpintero insistió:




33


 




Kuawchikimolli okili:


—San inin yowalli niknehnekis motlakem, wan nimitzkopilis mostla. Ma nioh, yipewas ilwitl wan nitlatzotzonati, neh nikyekana ilwitl.


Oyahki kuawchikimolli, wan pichon iselti omoka. Mostlatika pichon wehkawitl omochixtoka wan kuawchikimolli ayik owalehkok.


Pichon, miak omochokilih, apismiktoka wan amo okualtiaya tlakuati, inon tlakemitl tlen okikahtewilih kuawchikimolli wel tatapahtik wan tepinati ikinon amo okinekiaya ma kiittakah.


Ompa omoka nochi yowalli okseki omochokili, kuawchikimolli ayakmo okikawiliko itlakem.


Ihkon pichon okahsikamah inin tlahtolli: amo tiktlanetis moaxkayo akin amo kuali tikixmati, ikinon axkan tikittah pichon amo kualtzin itlakem.




















34


 




—Solamente por esta noche quiero usar tu traje y mañana te lo devuelvo. Es hora de irme a la fiesta.


Así, el carpintero se fue y el pichón se quedó esa noche portando el traje del carpintero. Al día siguiente el pichón estuvo esperando el regreso del pájaro carpintero, pasó mucho tiempo pero nunca llegó. Entonces el pichón se puso a llorar, porque tenía hambre y no podía ir a buscar comida, pues el traje que llevaba puesto estaba roto y le daba pena que lo vieran así. Continúo esperando con la idea de recuperar su traje. Pero el carpintero nunca más volvió. Por eso hoy vemos al pichón con ese traje feo que le dejó el carpintero.


Así fue como el pichón aprendió la lección: Nunca es recomendable prestar cosas a las personas sin antes conocerlas bien.




















35


 












 


 












NEMILISTLI TEYOLKOKO TRISTE REALIDAD




ELOísA XOCUA MACUIXTLE




 


TLAHTLAPOWALTIN








Sen tlakatl okipiaya itahtzin wel wewetzin wan kokolisoh. Sen tonalli inon tlakatl okiyehyekoh:


—Notah ayakmo tekipanowa santekitl kokolisoh wan mostla wiptla tlamiti tlakuali. Okachi kuali nikilis notah ma yawi, ma motlatemoliti tlen kikuas, koxamo kanah techan kitleokoliskeh se tlaxkalli ,neh ayakmo weliti niknekuitlawis.


Niman okinotzki itahtzin wan okili kenemin okiyehyekohtoka. Wewetzin otlawelkak wan ika miak tlahyowilistli, ohtlipan otlaksatiah.


Kemin opehki teotlaki wan otlasesestoka, tlakatl oksemi omoyehyekoh wan okinotzki ichoko wan okinawati:


—Xiyah xikahsiti mokohkol, xikwikili inin tilmahtli ma kimokenti, amo sesekmikis kanin kochiti.


Choko okiwelkakili itah, okonanki tilmahtli wan ichtakatzin okitlahkotek wan okikuitlapantokak ikohkoltzin. Ihkuak okistewak, okitenkak itah okitzahtzili:


—Tlekan san tlahko tilmahtli tikwikilia mokohkol, mach onimitzili xiktlahkoteki.


Choko omixkopki wan okinankili:


—Tlahko tilmahtli nikkawilitih nokohkoltzin wan oksen tlahko nimitzmakas ihkuak tehwatzin tonewas.














38


 


CUENTOS








Era un señor que tenía a su padre muy enfermo y muy viejito. Cierto día ese señor pensó:


—Mi padre ya no trabaja, está muy enfermo y tarde o temprano nos faltarán los alimentos. Será mejor que le diga que se vaya a buscar quien le regale algo para que coma, porque yo ya no puedo seguirlo manteniendo.


Enseguida, llamó a su padre para comunicarle la decisión que había tomado. El anciano aceptó con gran sufrimiento y lentamente comenzó a caminar con rumbo desconocido.


Como ya era tarde y hacía frío el señor reflexionó un poco, llamó a su hijo y le dijo:


—Alcanza a tu abuelo y llévale esta cobija, no sea que vaya a morir de frío allá donde llegue a dormir.


El muchacho obedeció a su padre, cogió la cobija y a escondidas la cortó por mitad, y salió tras de su abuelito. Cuando iba saliendo escuchó la voz de su padre que le gritaba:


—¿Por qué le llevas únicamente la mitad de la cobija, acaso te dije que la cortaras?


El muchacho volteó y le contestó:


—Es que la mitad es para mi abuelo y la otra mitad será para mi padre cuando tenga que irse.












39


 








 


 












POYOHLAMATL TLATLASKI


LA GALLINA PONEDORA




JUANA LEONOR QUIAHUA MACUIXTLE






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Yiwehkika okatka se poyohlamatl, opapatlatzaya ihkuak otlatlasaya wan chikawak otzahtziaya kemin axkan nonihki ihkón kichiwah. Ahsik se tonalli, ihkuak otlatlaski,   chikawak   otzahtzitewak wan opapatlatzki. Sen kalatl okikak, inawak omotokih wan okikualankatlapowi:


—¿Tleka chikawak tikuitzowa? titenakaskoko, ¿kox amo tikmati miaktin amo kinpaktía? melahkayopan titenakaskuehso.


Poyohlamatl okinankili.


—Neh amo nikuitzowa, nikuika ika miak pakilistli, xikitta tlen kualtzin totoltetl yoniktlali.


Kalatl okili:


— ¿Wan ika se totoltetzintli miak tiilwichiwa? Okinankili:


—Tlekan amo, wan tlen motech powi? Okili:


—Kuali kahki, neh nimitznehmachtia, ihkuak titekualanis, kualtis mitzkechmalinaskeh, wan amikah mopan tlahtos.


Teotlakah nochtin tlanemitiltin omokochtenkeh. Ihkuak otlapoyawik, kalatl opehki chikawak tlakuika wan poyohlamatl san otlakaktoka. Satepan okseki kalameh nonihki opehkeh tlakuikah. Ihkon otlakuikakeh nochi yowalli. Mostlatikan, poyohlamatl okahwato kalatl, okili:


—¿Tlen tikyehyekowa, ika mokuitzolis tlen yowak otikmotekiti, amo titenakaskuehso ?




42


 








Hace tiempo había una gallina ponedora, que cada vez que ponía un huevo aleteaba y cacareaba con todas sus fuerzas. Llegó un día en que al poner su huevo y cacarear como acostumbraba hacerlo se acercó a ella una rana, y muy molesta le dijo:


—¿Por qué pegas esos gritos tan fuertes? Nos ensordeces a todos,


¿qué no te das cuenta que a muchos no les agrada? De verdad que molestas a todo el mundo.


La gallina respondió:


—Yo no grito, yo canto de alegría. ¡Mira, he puesto un huevo muy bonito!


La rana dijo:


— ¿Y por un huevito haces tanta fiesta? Ella contestó:


—Claro que sí, y ¿cuál es el problema? Le respondió:


—Está bien, yo sólo te advierto, cuando tú hagas enojar a toda la gente te jalarán el pescuezo y no va a haber quien te defienda.


Al atardecer todos los animales se disponían a dormir, al oscurecer, la rana comenzó a croar, misma que durante el día había regañado a la gallina. En seguida las demás ranas comenzaron a cantar también, y así continuaron toda la noche. Al siguiente día la gallina también muy molesta fue a ver a la rana para decirle:


— ¿Piensas que tus gritos de anoche no fueron muy escandalosos?




43


 




Okinankili:


—Neh amo nikuitzowa, kualtzin nitlakuika. ¿Amo mitzpaktía notlakuikal?


Okikualankanankili:


—Amo nechpaktia, amo nikwelitta motlakuikal wan tla titlakuika, amitla tiyektlalia, neh mohmostle nitlatlasa, niktlalia sen totoltetl tlen kikuah chanehkeh, tlalia kinpolowa tomin, kinnemakah wan itlah kimokowiah, ikinon amo kemanian nechkechmalinaskeh yon amo nechnamakaskeh.


Kalatl okili:


—Xikitta, teh san se totoltetl otikontlali wan sahpanowa titzatzahtzi, tikuitzowa wan tiilwichiwa, neh onikintlali kipanowia se tzontli nokonewah, wan amo nikan nepa nitzatzahtzitinemi.


Poyohlamatl san omopina wan amo okachi otlatlahto.
























44


 




La otra contestó:


— ¿Cuales gritos?, yo solo estuve cantando, ¿acaso no te agrada mi canto?


Le respondió:


—¡Claro que no!, y si es verdad que tú sabes cantar yo no le veo sentido, pues no veo que hagas algo bueno, yo todos los días pongo un huevito para que se lo coman los que viven en la casa, o para que lo vendan. Por eso a mí no me jalaran el pescuezo.


La rana arremetió:


—¡Mira!, tú por un solo un huevo haces tanto escándalo, sin embargo yo pongo más de cuatrocientos y no hago tanto alboroto. Dicen que la gallina sólo se agachó de vergüenza sin decir palabra.






























45


 








 


 












CHOKO TLEN OMOTEPETZAK


EL MUCHACHO QUE SE PERDIÓ ENEL CERRO




LÁZARO ReYeS FLOReS
















RAFAeL DeLGADO, VeRACRUZ


 








Ome iknimeh oyahkeh onenemitoh ichin tepetl. Sen choko okiwikaya tomin wan okse amo, san okiyolchikahtiah. Niman okittakeh okatka se tiankistli ipan mixtli, wan miak tlakameh okikohtoyah, michin, wan okseki tlatlamantli tlen ompa okinemakaya. Choko tlen tominyoh okilih iikni:


—Ma nikowati michin.


Niman oyahki nepa, kanin oksekimeh tlakameh okinittak omotlakowihtokah. Yen choko tlen amitla tomin okiwikatoka, okittak kenik opehki pohpoliwi tiankistli wan mixtli iknochi iikni.


Opehki kitzahtzilia iikni, amo kanah okahsik, wan kemin amikah okittak, miak omotekipacho wan omochokili. Satepan ichan oyahki, omoteilwi innawak itahtzin wan inantzin okinili:


—Onikpolo noknitzin, amo onikittak kanin omokah, noso akin okiwikak.


Itah iwan iyolikniwan okahwakeh wan okinekiaya kikaltzakuaskeh nepa teilpiloyan. Ihkuak okitlapohpolwihkeh. Omotlahtlanitoh inawak sen tlachixki ma kinmelawili tlenon okichiwaskiah, yehwan amo okimatiaya tlekan ihkon omochihtoyah, tlachixki okinilih:


—Mopilton omotepetzak, kihtowah sehsen xiwitl ihkon tlamochiwa, tlahko tonalli. Axan san ximochiakah okse xiwitl tepetl motlapos, wan ompa xikchiatih anmoyolikni, wan oksepa ankittaskeh, xikwalikakah, tlamo ompa mokawas nochipa tepetzaktos.


Wan ihkon opanok se xiwitl, iikni okichiato kanin omixpolo. Kemin okihto tlachixki, yineli tepetl omotlapo wan ompa okittak




48


 








Había una vez dos hermanos que se fueron a pasear a un cerro, uno de ellos llevaba dinero y el otro no, solo lo acompañaba. Llegaron a la cima de la montaña que estaba como entre nubes y ahí encontraron un mercado en donde se vendía pescado y otras cosas. Varias personas estaban comprando. El muchacho que llevaba dinero le dijo a su hermano:


—Voy a comprar pescado.


De inmediato fue a hacer sus compras. Al cabo de un rato vio cómo comenzó a desvanecerse el mercado junto con su hermano en medio de esas nubes.


Él comenzó a gritarle y lo buscó por todo el lugar. Al no encontrarlo se desesperó, empezó a llorar y regresó a su casa entristecido, para contarles a sus padres lo que había pasado. Les dijo:


—Mi hermanito se perdió en el cerro y no vi donde se fue, o quién se lo llevó.


Sus padres y hermanos lo regañaron, sólo por eso lo querían meter a la cárcel, porque no cuidó a su hermano, pero al final lo perdonaron. Fueron a consultar al consejero del pueblo, porque ellos no se explicaban lo que había pasado allá en el cerro y necesitaban que alguien les aclarara el problema. Él les dijo:


—El hijo de ustedes se quedó atrapado en el cerro porque hay un encantamiento. Cada año se abre exactamente a mediodía, por eso ustedes deben ir a ese cerro el año próximo para que puedan rescatar a su hijo. Si no van pueden perder a su familiar para siempre, porque el cerro nunca lo va a soltar, asi que vayan a traerlo.




49


 




omotlakowihtoya iikni. Niman ipan otzikuinki wan okiwilanki, ayakmo okikawili ma kitlanamakiltikah, opehki motlatzahtzilia iikni okili:


—Tlekan tichoka?


Yeh okinankili:


—Teh otimixpoloh yise xiwitl, wan otimitztemohtoyah nochtin tlen ompa kalihtik tikateh, axkan ma tiyakah tochan ompa ximosewiti.


Oahsitoh inchan, ompa okinchixtoyah intahtzin wan inantzin. Yehwan miak omopakiltihkeh, ihkuak okinittakeh inkonewah.


Ihkon ayakmo kemanian okinkawilihkeh inselti ma yakah tepetl.
























50


 




Dejaron pasar un año, y al llegar la fecha, su hermano fue a esperarlo al mismo lugar en que se perdió un año atrás. Volvió a ver la misma escena, tal y como se los dijo el consejero. En ese instante jaló a su hermano fuertemente para que ya no le vendieran nada, comenzó a rezar y a platicar con su hermano, y éste le preguntó:


— ¿Por qué estas triste? Él contestó:


—Tú estuviste perdido un año y estuvimos preocupados por que no sabíamos donde estabas, pero ya que te encontramos, vamos a casa para que descanses.


Cuando llegaron a casa, sus padres, hermanos y amigos se alegraron mucho. Y desde entonces ya no les permiten que vayan solos al cerro.




























51


 










 


 












WITZIKITL ITEKIYO


LA MISIÓN DEL COLIBRÍ




EUTIQUIO JERÓNIMO sÁNCHEZ
























RAFAeL DeLGADO, VeRACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Yikemanian nokohkoltzin onechpowili se tlahtolli tlen yiwehkikan otlamochi. Totahtzin okinnahnawatih sekimeh tlanemitiltin ma kipalewikah kox welitis moyolitiskeh tlakameh nikan tlaltikpaktli. Achtopan okititlanki sen tosantli, ihkón okili:


—Xitlachiati wan nimantzin techiliki kox kualtis chanchiwaskeh tlakameh ompa tlaltikpaktli.


Tlen axan itoka tosantli otemotikiski nikan tlaltikpaktli wan okittak tlakualtzinkah, tlalihtik omawilti, wan okilkah kixpantilitin Totahtzin. Ikinon tosantin nochipan chanchiwah tlalihtik.


Kemin tosantin amo omokopato, niman okititlanki sen tzohpilotl ma tlachiati, nihki ihkon okichi, yeh omayantiwalaya wan ikinon opehki kinkua nochtin tekuanimeh tlen yomihmikkeh. Ikinon axkan tzohpilomeh nochipan kikuah nakapalanki.


Satepan okiwaltitlanki sen witzikitl, inon tototzin kema okichi tlen Totahtzin okinawatih. Otlachiato nepa tlaltikpaktli wan okittak nowian tlakualkantika kanpa moyolitiskeh nochtin tlakah, niman okixpantilito Totahtzin nochi tlen okittak. Yehwatzin okili:


—Teh otechwelkakilih tlen onimitznawatih, axkan tikchichinas xochitl itzopelikyoh, ihkon ika tiyoltos.


Kihtowah tetahmeh, ihkuak owaltemok, iihwiyoh okichapantiwala, ikinon witzikimeh amo miak ihwiyohkeh. Axkan witzikimeh tikinittah nochipan pahpatlantinemih sankuinali. Totahtzin nihki omotlasohkamah ikinon kualtzin ihwiyoh okikemtilih.








54


 


CUENTOS








En una ocasión mi abuelo me dijo que cuando se hicieron las cosas aquí en la Tierra, el Sol pidió ayuda a algunos animales para que vinieran a verla antes de mandar a los hombres a que la habitaran. Primero mandó a una tuza diciéndole:


—Vé a ver como es la Tierra, y me vienes a avisar si es que los hombres pueden habitarla.


La tuza obedeció el mandato, pero al ver tan bonito el lugar, se quedó a jugar dentro de la tierra y se le olvidó llevar la noticia ante el padre Sol, por eso ahora está siempre dentro de ella.


Después envió al zopilote y éste lo primero que encontró fueron animales muertos en descomposición y como venía con mucha hambre se pusó a comer, olvidándose del mandato. Desde entonces los zopilotes comen carne putrefacta.


Por último, tocó el turno al colibrí, éste vino y volvió inmediatamente ante Él para contarle todos los pormenores de su investigación. El colibrí sí cumplió con el mandato, entonces el padre Sol le dijo:


—Como tú me obedeciste, tu alimento será el néctar de las flores.


Dicen que para cumplir esta encomienda tuvo que viajar tan rápido, que se le desprendieron algunas plumas de su cuerpo. Ahora vemos que el colibrí vuela velozmente, además de que fue premiado con plumas muy finas para compensarle las que perdió.














55


 
















 


 












TAKOH AMO TLAWELKAKINI


LA NIÑA DESOBEDIENTE




RAMÓN TEPOLE GONZÁLEZ






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Okatka se takohtzin tlen amo okinwelkakiaya, itahtzin wan inantzin, tlalia itlah okinawatiaya yeh san otlananankiliaya, nihki okipaktiaya kinmohmotlas yolkatzitzinteh wan nochi tlatoktli amo okiwelittaya. Se teotlakan inantzin okinawati ma tlioya, takohtzin amo otlawelkak wan oyahki kahwentla. Ahsito ikxitlan se kuawitl kanin se tototzin otzopontoka, niman okololoh miak tetl wan opehki kimohmotla. Inon tototzin nikan nepan otzihtzikuiniaya ihkuak takoh okimohmotlaya.


Kemin okachi miak okimohmotlaya, tototl sanelihki wel weyi omoskaltih kanpa okipanowito takohtzin itlakayo; ompa keman takohtzin melahkayopan omomohti, okittak kenemin inon weyi tototl omahastlapoh, okikitzki wan wehkapan okiwikatewak. Takoh, otzahtzitiyah wan inawak tototl omotlatlahti:


—¡Techtlapohpolwi !, ¡ Techtlapohpolwi ! ¡ Ayakmo niyetos nixpetoktli


Tototl okinankili:


—Neh amo kualtis nimitztlapohpolwis, onechtitlanki Tlalokan Nantli, wan yeh iniwian tlanawatis kox mitz tlapohpolwis.


Tototl omihyokah wan takohtzin okachi omochokilihtiyah wehkapantika.


Takohtzin okittak itlahkotian tepetl okatka se weyi ostoktli, ompa okalakito inon tototl. Niman takohtzin okittak chichilewatok se tlawiltzintli kanin tototl okikahka. Takohtzin oksehpa omochokilih wan okiwalihto:


—¡Techtlapohpolwi!, ¡Techtlapohpolwi! ¡Ayakmo nixolopehkisas!






58


 








Había una vez una niña que siempre desobedecía a sus padres, cuando le ordenaban algo rezongaba y se la pasaba maltratando a las plantas y animales.


Una tarde, como siempre lo hacía, salió corriendo al cafetal porque su madre le había ordenado deshojar mazorcas y desgranar.


Llegó al pie de un árbol en donde se encontraba un pajarillo. Ella tomó unas piedras y comenzó a arrojárselas. Para su sorpresa, cada vez que las piedras eran lanzadas solamente rebotaban en las ramas, ya que el avecilla saltaba de un lado a otro.


La niña seguía aventándole piedras, de repente vió como el ave crecía desmesuradamente, llegando a tener el doble del tamaño de ella. Entonces sí se asustó mucho y todavía más, cuando vio que el pájaro abrió sus alas y en un movimiento rápido la agarró, llevándosela por el aire. Ella comenzó a gritar, y llorando le dijo.


—¡Perdóname! ¡No volveré a molestarte! El pájaro le contestó:


—Yo no puedo perdonarte, soy el mensajero de la madre tierra, ella te dirá si mereces el perdón.


El pájaro guardó silencio, mientras la niña seguía llorando.


La niña vió desde lo alto una cueva en la medianía de la montaña, donde entró el gigantesco pájaro junto con ella. En el fondo de la cueva, donde el ave la soltó, distinguió una lucecita roja y al momento la niña volvió a gritar.


—¡Perdóname!, ¡no volveré a ofenderte!








59


 




Tlalokan Nantli, chikawak omotlahtolti:


—¡Ximihyokawa! Teh amo kuali titekone, wan amo kuali titeyolikni. Tlalia nikan nepan titlatzonteki, titlamiktia wan san tlen amo kuali tikchiwa, tikinixkomaka wan tikinpihpinatia monantzin wan motahtzin, nihki techyolmiktia wan nikitta amo tiktlasohkamati tlen niktemaka kanpa nochtin moyolitiskeh.


Takohtzin san otlakaktoka wan Tlalokan Nantli okilih:


—Tlalia melahkayopan tiyeknemis nikan tlaltikpaktli, mochan nimitzkawati.


Takoh otlanankili:


—¡Kema! ¡techkawa! Wan tikittas kenemin nikpatlas nonemilis. Niman Tlalokan Nantli, tototl okinawatih:


—Ichan xikawati inin takoh.


Tototl opatlantikiski wan okiwikak takohtzin. Ompa wehkapan okilihtiyah:


—Xikitta tlen kualtzin totlaltikpak nochi tlaselistok, amitla techpolowa, walewa yehwan tlakameh, nochi kihtlakowah, moneki kipatlaskeh intlayehyekol. Ikinon moneki tiyeknemis wan tikintlatlalwis okseki moyolikniwah kenemin kimalwiskeh totlaltikpak kanpa amo okachi ihtlakawis. Takohtzin oahsito ichan, kanin inantzin okichixtoka. Takohtzin okinapaloh wan okilli:


—¡Techtlapohpolwi nonantzin! Axan nimitzmolwilia melahkayopan nikpatlas notlayehyekol, tlalokan nantli onechkawilih ma ok niyolto wan tikittas amo nimitzkahkayawas.


Inantzin amo okahsikamah tlen itakoh okikakiti san okittak inon tonalli okipatlak inemilis.






60


 




En seguida se oyó una voz que en forma enérgica le dijo:


—¡Silencio! Tú has sido una mala hija y una mala amiga. No has entendido que todo lo que hagas mal en la vida, afecta a tus padres, hermanos y amigos; además, a mí también me lastimas porque yo doy todo lo necesario para que vivan tú y los demás seres del mundo. La niña permaneció en silencio y la madre tierra le dijo:


—Te dejaré permanecer aquí en la Tierra, si prometes cambiar tu forma de ser.


Ella contestó:


—Lo juro, déjame demostrarlo madre, de hoy en adelante seré respetuosa de toda la naturaleza y obediente ante mis padres.


Fue entonces cuando la madre tierra ordenó al pájaro:


—Llévala a su casa.


El gigantesco pájaro emprendió el viaje de regreso y en pleno vuelo dijo a la niña:


—Mira que bonito es el mundo, todo en la naturaleza está equilibrado, nada sobra y nada falta, pero el hombre no lo entiende así y poco a poco destruye su propio hogar. Tu deber es cambiar tu forma de pensar y actuar, además convencer a otros para que cuiden a la madre tierra. Llegó hasta la cercanía de la casa de la niña y la bajó suavemente, ella corrió a su casa, vió a su mamá que lloraba y la abrazó diciéndole:


—¡Perdóname mamita! Te prometo que voy a cambiar, he recibido otra oportunidad de la madre tierra, ya verás que no los defraudaré.


Su mamá no comprendió al momento lo que su hija le dijo, pero a partir de ese día, todo cambió en ella.




61


 




 


 












POYOHLAMATL WAN ASTOTL


LA GALLINA Y LA ZORRA




sANTIAGO COCOTLE TEPEPA






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Okatka se poyolamatl tlen kahwentlan omotlakualtemoliaya, wan okinamik sen astotl tlen nihki ikompa apismiktoka, ihkuak okittak poyohlamatl, okili.


—Notlallan otiwalahsiko wan axkan nimitzkuas.


Poyohlamatl omomohti, omotlalo wan owetzito ipan se tetl wan omokohkoh. Astotl okahsito wan okili:


—Axkan keman nimitzkuas. Poyohlamatl omotlatlahtih:


—¡Amo techkua! nimitzilis kanin kateh miaktin poyohlamatkeh, tlen kualtis tikinkuas. San techkawili ma nimopahtiti.


Astotl okinankili:


—Tlalia amitlah nikinahsis, welika nimitzkuaki.


Astotl oyahki otlatemoto kanin poyohlamatl okili; yineli okinahsito miaktin poyohlamatkeh, wan nochtin okinkuah.


Poyohlamatl ichan omotlatito wan okilkah tlen astotl okilihtewak. Ihkuak miak tonalli yopanohka, poyohlamatl oksehpan kahwentlan omotlatemolito wan ompa astotl iwan omonamik.


Astotl otlahtoh:


—Oksemi notlalan otiwala, axkan welika nimitzkuas. Poyohlamatl okinankili:


—Otimokahkeh oksekimeh poyohlamatkeh otikinkuaskia wan amo yen neh.




64


 








Había una gallina que buscaba su comida en un cafetal. En su andar encontró accidentalmente a una zorra que por ahí también buscaba su alimento, entonces la zorra dijo:


—Viniste por mi territorio y ahora te voy a comer.


La gallina aleteó y corrió asustada, pero al no ver por donde pisaba, tropezó y cayó sobre una piedra lastimándose una pata. La zorra la alcanzó y cuando estuvo a punto de comérsela, la gallina lloriqueando suplicó:


—¡No me comas por favor! Te voy a decir donde hay muchas gallinas para que puedas comer y saciar tu hambre, sólo déjame ir.


La zorra le contestó:


—Si no encuentro las gallinas que dices, regresaré y te comeré.


La zorra salió en busca de las gallinas prometidas y cuando las encontró se las comió todas.


La gallina se fue a esconder a su gallinero, olvidándose del encuentro con la zorra. Pasaron varios días y al sentir la necesidad de alimentarse, salió al cafetal y nuevamente se encontró a la zorra, y esta sentenció:


—Otra vez has venido por mi territorio, ahora sí te voy a comer. Élla le aclaró:


—Quedamos en que ibas a comerte a las gallinas que te recomendé y no a mí.


La zorra le contestó:




65


 




Astotl okiwalhtoh:


—Neh san nitlalkawa, axkan sawel niapismiki wan amo kanah nikahsi tlenon nikkuas.


Wan inon astotl apistoloktli, okikua poyohlamatl.


Ika inin tlahtolli timomachtiskeh: Amo nochi tikneltokiliskeh akin yitikixmatih tekahkayawani. Kuali ximixtentlapokah.
































66


 




—A mí se me olvida todo lo que digo y sobre todo cuando no encuentro que comer, hoy sólo sé que tengo mucha hambre. Atrapó a la gallina y se la comió.


Esta cuento nos enseña a no ser confiados y mucho menos a creer todo lo que nos digan los demás. Abran bien los ojos.








































67


 




















 


 












KIMICHIN WAN MISTOMEH


EL RATÓN Y LOS GATOS




NOé ZEPAHUA NAMICTLE






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Sen kimichin techanko okalaktinemiaya, ihkon tlatlamantli otlachtakakuaya. Sen tonalli okinnamik seki mistontzitzinteh tlen inwan omawiltih, miak omopakiltihkeh, ikinon kimichin omoyehyekoh, mohmostlatika omokopaskia.


Okse tonalli okinnamik miaktin mistomeh sawel wehweyi wan okinekiayah kikuaskeh. Omotlelo, omotlatitoh wan amo okikuahkeh, niman okahsik sen mistonewatl wan okimokenti. Niman oksemi okinnamik mistomeh wan amo okixmatkeh kox yeh kimichin tlen achto okikuaskiah, ikinon okilihkeh:


—Ma tikkuati sen kimichin, ik nikan omotlatih. Wan kimichin okinnankilih:


—Kemah, tiawih ma tikkuati.


Mistomeh otlayakankeh, wan techan okahkalakitoh, satepan okipanowitoh sen weyatl, ipan sen kuawitl tlen ompa owetoka.


Kimichin okinnawatih mistomeh achto ma apanokah, ihkuak oyayah itlahkotian kuawitl, sanelihki okitzinkopki wan omatlawihkeh. ihkon kimichintzin iselti omokah wan oksehpa techan tlachtakakuato.




























70


 


CUENTOS








Había una vez, un ratón que andaba por varias casas. En una de ellas, al entrar, se encontró a muchos gatitos que se pusieron a jugar con él; se divirtió tanto que decidió frecuentar el lugar.


En cierta ocasión encontró a muchos gatos grandes, y éstos en lugar de jugar se lo querían comer, pero no pudieron porque él se escondió. En ese lugar encontró una zalea de gato con la cual se disfrazó, y cuando los volvió a encontrar le dijeron:


—Te invitamos a cazar un ratón que anda escondido por estos lugares. Y él les contestó:


—Sí, vamos.


Los gatos caminaron adelante, se fueron por el vecindario y al llegar a un río, cuando se disponian a cruzarlo sobre un improvisado puente de madera, mañosamente, el ratón dizfrazado les propuso que ellos pasaran primero.


Cuando los gatos iban a la mitad del puente, él volteó el tronco y, los gatos cayeron al agua y se los llevó la corriente. Así, el ratoncito se quedó sólo, y regresó a la casa a seguir jugando y comiendo.




























71


 




















 


 












MISTONTLI ITLAXTLAWIL


EL PAGO DEL GATO




VIRGINIA COCOTLE DAMIÁN






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Se mistontli san tekitl okinnonotzaya sen itzkuintli, yeh okualanki wan okili:


—Amo technonotza tlamo nimitztetexos wan nimitzkualis monakayo.


Miston owetzkak wan okihtoh:


—Nimotlalos wan nikuawtlehkos, nepa wehkapan nimitztlatos kenemin timokuehsowa.


Nochipan ihkon okichiwaya miston. Se kualkantika, itzkuintli okiyehyeko:


—Axkan nimotlatis, wan niman niichtakanehnentias wan nikitzkiti inon miston.


Miston okochtoka wan osolontoka, itzkuintli yoliktzin omotokihtia wan okimohtzolo, miston otzahtzik wan okili:


—!Amo techkua¡ ayakmo nimitznekilis.


Itzkuintli okikahkah. Mostlatika oksemi miston okinekilito wan yeh okitlakawalti:


—Tlalia amo timoyektlalis mistonkakalaxtli, niktlakewas okse tekuani ma mitzkuaki.


Miston amo okineltokili, achto okimohmotlak, satepan ika sen tlakotl okitlalaxtzopitih.


Itzkuintli omehtewak wan okitlakewato sen koyotl ma kikuaki miston.


Ikinon nemechilia noyolikniwah; ¡amo xitlanekilikah! tlamo antlapoloskeh, akin tlanekilia nochipa kahsis itlaxtlawil.






74


 


CUENTOS








Había una vez un gato, que siempre andaba molestando a un perro. En cierta ocasión, éste se enojó y le advertió:


—No me estés molestando, porque te voy a morder, te voy a quitar un pedazo de carne.


El gato se rió de manera burlona y le contestó:


—Sólo que me alcances, soy muy veloz, con facilidad treparé a un árbol, y desde arriba voy a estar viendo como te enojas.


Y así, el gato siempre molestaba al perro. Un día muy temprano, el perro pensó:


—Me voy a esconder y sin que se dé cuenta, voy a agarrar a ese gato flaco.


Pero la oportunidad se le presentó cuando el gato estaba durmiendo y roncando. Entonces el perro lo atrapó, al momento gritó el minino:


—¡No me hagas daño! Ya no te voy a molestar.


El perro lo soltó y lo dejo ir. A la mañana siguiente otra vez el gato comenzó a molestarlo, pero él siguió calmándolo:


—Si no te corriges, voy a decirle a un animal que te coma.


El gato no le creyó y siguió aventándole objetos, y luego con una vara le pico la panza, lo que enfadó más al can, por lo que éste le encargó a un coyote que se comiera al gato.


Por eso les digo; ¡Amigos, no molesten a los demás! porque ustedes van a perder. Al que molesta, siempre le darán su merecido.




75


 












 


 












MASATL WAN TEKUANTEMOHKEH


EL VENADO


Y LOS CAZADORES




FLOReNCIO SALVADOR COCOTLe OLTeHUA


















ZONGOLICA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Okatkah ome iknimeh, tlen amo okipiayah tlen kikuaskeh, wan oyahkeh kuawtlan otekuantemotoh.


Ihtik akawalli onentoka se masatl. Tlakameh tlen ikompa otekuantemotoh okinamikeh, niman okimelawilihkeh intepostlatoponil wan okitoponilihkeh. Masatl otzikuinki, wan amo sen tlemitl okahxiltihkeh.


Masatl ocholoh, wan tlakameh wehka okitokakeh, wan amo kanah okahsikeh. Mostlatika tekuantemohkeh oksemi okichiatoh kanin masatl pahpanowa, ixtakatzin omotlatihkeh ihtik akawalli, wehkawitl okichixkeh, wan ihkuak masatl onpanoko niman okitlatoponilihkeh, tlemitl ipan imetz okahxilti.


Yolkatzintliamowehkaowetzito.Tekuantemohkehokimomamaltihkeh wan inchan okahxititoh. Ompa okixipehkeh, otlakualchihkeh wan nochtin chanehkameh oyektlakuahkeh, omoyolchikahkeh wan tepitzin apistli okichololtihkeh.


Tikmatokeh masanakatl sahpanowa welik, wan ikinon miak tlakameh kintemowah inon yolkameh. Inon yolkatzitzinteh yitlantokeh, ikinon moneki tikinmalwiskeh wan ma tikinkawilikan ma moyolitikah.


























78


 


CUENTOS








Dos hermanos cazadores no tenían que comer, y pensaron en ir a buscar algún animal comestible al monte.


Un venado andaba por el bosque comiendo, sin saber que por ahí estaban los cazadores. Al llegar cerca de ellos se asustó y salió corriendo, le tiraron un balazo sin atinarle.


El venado emprendió la huida y los hombres lo persiguieron sin alcanzarlo, éste se escondió sin que lo pudieran encontrar. Al otro día, los cazadores otra vez fueron a buscar la presa que se les escapó el día anterior, se esperaron escondidos entre la maleza guardando silencio. Al poco rato el venado hizo su aparición.


Nuevamente los cazadores le dispararon, el noble animal cayó muerto. Los hombres cargaron su preciada carga hasta llegar a su casa. Ahí destazaron y prepararon la carne; los familiares comieron bien ese día, saciando el hambre que les agobiaba.


Sabemos que la carne de venado es muy sabrosa, por eso es muy apreciada y buscada por cazadores. Sin embargo, es necesario reconocer que si se siguen cazando indiscriminadamente podemos acabar con esta especie.


























79


 










 


 












YAKATANKACHTLI


NARIZ REDONDA




EZEQUIEL JIMéNEZ ROMERO
























TEQUILA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Nochipa kualkan, ome pitzokonemeh omonamikiayah ikxitlan sen xalxokokuawitl. Sen pitzotzintli nochi itlakayo mihmintik. Iteko okitokayotiaya: “Yakatankachtli”. Okse pitzokonetl sentetl xipetztik itlakayo, iteko okitokayotih: “Pitzoxipetztli”.


Sen tonalli ihkuak omonamikkeh inon pitzokokoneh opehkeh motlahtlapowiah wan “pitzoxipetztli ” okiwalihto:


—Nikitta toteko kemeh amo nechwelitta wan, nikmachilia kemeh san nechtlawelnotza. Nikitta okachi mitztlasohtla, mitznotza ika pakilistli, amati tlekan ihkon tikateh.


“Yakatankachtli” okinankili:


—Amo ximotekipacho!, toteko techtlasohtla, tikittas ihkuak techtzoyoniskeh wan techkuaskeh, nochtin motenpahpaloskeh wan momahpilpihpitzoskeh. Ihkuakon amo kiihtoskeh koch tiyakatankachikeh noso tipitzoxipetzikeh. Nochi tonakayo, sentetl kiweliliskeh.


Inin tlahtolli kiihtosneki: ihkuak timikiskeh, amikah okachi ipati.




































82


 


CUENTOS








Todas las mañanas se encontraban dos cerditos al pie de un guayabo. Uno era pinto, a quién su amo le llamaba cariñosamente: “Nariz redonda”.


El otro cerdito no tenía pelo alguno en todo el cuerpo, y su amo le llamaba con enojo “Cerdo pelón”.


En una ocasión cuando estaban platicando, el “Cerdo pelón” dijo:


—Veo que nuestro amo me mal mira, y siento que me llama con enojo; en cambio a ti, te quiere más, te llama con cariño, no sé por qué vivimos así.


“Nariz redonda” le contestó:


—¡No te preocupes compañero! Nuestro amo sí nos quiere, verás que cuando nos guisen y nos coman, hasta los dedos se van a chupar.


Entonces no dirán si somos de nariz redonda o si estamos pelones, pues nuestra carne habrán de saborearla por igual.


Esto quiere decir que después de muertos, nadie vale más ni menos.


































83


 






















 


 












ITZKUINWEWE WAN ITZKUINKONETL


EL PERRO VIEJO Y EL CACHORRO




FLAVIO COXCAHUA ROMeRO


















IXTACZOQUITLAN, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Sen itzkuinwewe iselti onentinemiaya, opanoto inawak se nakanamakaloyan, ompa okittak sen omitl tlalpan owetoka, okiihneki wan omotenpahpaloh, okinekiaya kikuas, amo kemanian okittak sen omitl ihkon ik welik, wan omoyehyeko:


—Tlalia nikwilanas inon omitl, kox itlah nimochiwas?


Niman omotokihtiah kanin omitl okatka, nihki ompa oyetoka sen itzkuinkonetl kakalachtik wan okikuasnekiaya inon omitzintli, san omochixtoka amo ma kiitta nakanemakani, tlamo welitis okipachiliskia ikinon amo omotokiaya, itzkuinwewe omoyolewak wan okihto:


—¡Amo nikmawilia nekan nakanamakani! Nekan omitl welika nikkuas!


Itzkuinkonetl opehki kiixnahnalka wan ipan omakahkah itzkuinwewe. Inon tonalli itzkuinkonetl amo okahsiaya tlenon kikuas. Nakanemakani okinittak wan okiaxoyawih itzkuinwewe, inin, omitl okikamakuik wan otzikuintewak. Ihkuak yokikuaskia, oksemi okittak itzkuinkonetl ompa mayantok, okiiknomah wan okili:


—Xikkua! Teh okachi tiknehneki ! Ik nepa oksen omitl nikahsis.


Wan oyahtikiski, oksekan omotlakualtemolito. Amo wehkawitl okonahsik itlakual. Inon tonalli, itzkuinkonetl wan itzkuinwewe kualtzin otlakuakeh.


Inin tlahtolli technechtilia kuali ma timotlayehyekoltikah Tla keh tikpia tlakualli, xikmaka akin okachi itech monekis. ¡Xiktlamaka!,


¡amo xitzotzokati!








86


 


CUENTOS








En cierta ocasión un perro viejo pasaba cerca de una carnicería y se dió cuenta que estaba tirado un pedazo de hueso se veía muy exquisito, de sólo verlo se le caía la baba, jamás había tenido una oportunidad como ésta y pensó:


—Si me acercó a jalarlo, ¿qué podría pasarme?, tan sólo es un pedazo de hueso.


De inmediato se acercó sigilosamente, sin ver un cachorro flaco y desnutrido que estaba sentado justo a la entrada de la carnicería, también observando el hueso, pero que no se atrevía a comérselo por temor al carnicero. El perro viejo se animó y entre dientes dijo:


— ¡No le temo a ese carnicero! ¡Me comeré ese rico hueso!


Se fue acercando disimuladamente, pero nunca imaginó que el cachorro se molestaría tanto que empezó a ladrarle porque también quería comida para ese día. El cachorro sin ningún temor se le enfrentó a mordidas, y eso alertó al carnicero que lo quiso correr echándole agua que él esquivó.


El perro viejo logró su objetivo, iba a comerse el rico hueso, pero al observar al cachorrito hambriento le dijo:


—¡Ten come! ¡Te hace falta más a ti que a mí! Enseguida me consigo otro.


Y así lo hizo. Finalmente los dos perros obtuvieron alimento por ese día.


Por eso, si tienes posibilidades de darle de comer a quien lo necesita,


¡dale!, ¡no lo dudes!








87


 








 


 












TLAKATLATZIHKI


EL HOLGAZÁN




LEONEL XOLOCTLE ZEPAHUA
























IXTACZOQUITLAN, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Okatka sen tlakatzintli sahpanowa tlatzihki. Kemin amo otekipanowaya amo okipiaya tlen kikuas, ikinon sen yowalli omixewih tetlallan eloichtekito. Ihkuak yokitemitih ikostal owetzki itlawiloni tlen okiwikatoka owalsewik, ayakmo oxotlak, oyahki omotlahtitia wan amo okittak kanik mokxikuepas, ikinon omostowi.


Ompa tlihtik miak onehnenki ikinon miak osotlawik. Tlalpan omotzoponih wan okochki, ihkuak oihsak, ok tlayowahkan okatka, niman opehki kitemowa kanik kisas, kemin amo okahsik, omoyolkuiti wan okiyehyeko:


—Axan! kenemin nikisas? Tlalia amo nitlachtekiskiah, tlasi nokochanko nikochtok.


Satepan chikawak okuawtzahtzik:


—Techpalewikah! Amo kualti nikisa!


Sen tetah, kualkantzin otlachiato imilah, wan okittak miak milowatl chapantok wan elotl okikuihkuilihkeh. Ompa okikak ihtik se weyi ostoktli, sen itlakaikni otzahtzitoka, nimantzin okinnotzato oksekintin iyolikniwah ma kipalewikah kikixtiskeh. Ihkon okikixtihkeh inon tlatzihkatlakatl iknochi ipoxah tentok ika kuahkuali elotl. Nochtin tlakameh okiixilihkeh:


—Tla keh yen teh titlachtektinemih! Yeh okiwalihtoh:


—Techtlapohpolwikah noyolikniwah, ayakmo nemechtlachtekilis nitekipanos wan nikuepas tlen onikichtek.


Mostlatipan chikawak opehki tekipanowa wan ihkon okimotlanili itlakual. Xikahsikamatikah inin tlahtolli: Tlalia itlah ankinekih, okachi kuali xitekipanokah, wan amo xitlachtekikah.




90


 


CUENTOS








Hubo una vez un hombre perezoso, no trabajaba, y por eso no tenía qué comer. Una noche se atrevió a salir a robar elotes. Al estar llenando su costal soltó la lámpara que llevaba y se apagó. Se alejó de ahí temiendo ser descubierto, y sin darse cuenta cayó en un sótano, durante largo rato buscó una salida, hasta que se cansó.


Por el cansancio se quedó dormido sobre el suelo y no vio el amanecer porque dentro del sótano estaba oscuro. Así, comenzó a buscar una salida por todos lados. Al no encontrarla se arrepintió de su mala accion y pensó:


—¿Y ahora? ¿Cómo voy a salir? Si no hubiera venido a robar estuviera durmiendo en mi cama.


En su desesperación, empezó a gritar diciendo:


—¡Ayúdenme!, ¡no puedo salir!


El dueño del maizal lo fue a ver, se dio cuenta que muchas plantas estaban tiradas y sin elotes, a la vez escuchó gritos de alguien, provenientes del sótano que se encontraba en su terreno. De inmediato buscó a sus amigos para sacarlo, y después de un rato de esfuerzos salió junto con un costal de los mejores elotes. Disgustados los presentes le reprocharon:


—Así que, ¡tú eres quien roba los elotes! El hombre flojo contestó:


—Perdóname por meterme a robar en tu terreno, no volveré a hacerlo, voy a devolver lo que te quité, con mi trabajo.


Así lo hizo, ya no volvió a robar, mejor se puso a trabajar para ganarse la comida. Aprendan la lección. ¡Trabajen! ¡No roben!




91


 






 


 












ICHPOCHTLI TLEN OKIMONAMIKTI TLAWELILOKTLI


LA MUCHACHA QUE SE CASÓ CON EL DIABLO




JUAN TZANAHUA ANAsTAsIO
















TEXHUACAN, VERACRUZ


 








Okatka sen ichpochtli, tlen miak omoweynekiaya. Sawel kualtzin omottaya. Ikinon okiyehyehkowaya:


—Itech inin altepetl amonkah sen telpochtli kemin neh nikneki, tlen iwan onimonamiktiskia.


Ichpokatl amo okinneltokiliaya nochtin telpochtin tlen okintlahtlapowiaya, san okihyehyekowaya:


—Telpochtli tlen nechmonamiktis, moneki yetos kualtzin wan tominyo.


Ikinon amo okahsiaya akin kimonamiktilis, sen tonalli okitlapowi sen telpochtli tominyo wan amo okinankili, ichtakatzin omoyehyeko:


—Inon telpochtli miak tomin kipia, okichiwaskia iwan nimonamiktis... san keh nikitta amo kualtzin.


Okse tonalli, okitlapowi tekiwahtlayakanki itelpoch, wan nihki amo okiyeknankili, oksemi omichtakatlapowi:


—Inon telpochtli sawel kualtzin, kualtiskia nikmonamiktilis… ¡machitlah tomin kipia…!


Ihkon nikan nepan onenemiaya. Ahsik sen tonalli, okintlahpaloto itlaiwah tlen wehka ochanchiwayah, oahsito kanin ohtli nawkan moxelowa.


Ompa okittak sen telpochtli santekitl kualtzin, wan tzopontiwitz ipan sen yolkatl tliliwik, inon telpochtli kuahkuali itzotzol kikentiwitz, omottaya miak tomin okipiaya. Kanin okinamik, telpoc htli niman okili:






94


 








En un pueblo pequeño una muchacha que creia ser muy bonita, por sobre todas las demás sentía que nadie la merecía, que era única en el pueblo, y sólo por este hecho, pensaba:


—En este pueblo no existe el muchacho que me merezca, nadie de aquí puede casarse conmigo.


Siempre vacilaba con todos y con nadie se portaba seria. En cierta ocasión le habló el hijo del hombre más rico del pueblo. Y pensó:


—Este es rico… pero feo, no me conviene.


En otra ocasión, fue el hijo de la máxima autoridad municipal, pero tampoco le correspondió porque aunque guapo, era pobre. Dijo:


—Este es guapo… pero no tiene mucho dinero.


O sea que el hombre con el que quería casarse debería ser guapo y adinerado. Así pasó el tiempo sin cambiar su actitud, y cierto día fue a visitar a sus tíos que vivían lejos del pueblo, y al pasar por un crucero vio que se acercaba un joven guapo y bien vestido, cabalgando en un caballo negro. A simple vista se pensaría que se trataba de una persona adinerada.


Cuando se encontraron el joven le habló con fines matrimoniales y ella de inmediato le contestó de la siguiente manera:


—Si en verdad me quieres, vamos a casarnos dentro de ocho días.


Llegó el día en que se casaron y se dirigieron a la casa del joven, la cual estaba deshabitada y en penumbras. A la hora de dormir, la joven arregló el lugar en que dormirían, mientras que su esposo daba de comer a su caballo.






95


 




—Tlalia tehwatzin tikmonekiltis tiyetos nosiwatzin, axkin tiktlaliskeh tonalli ihkuak timonamiktiskeh.


Ihkon ichpochtli omichtakayehyeko:


—Axan keman yonikahsik telpochtli tlen nopakilis. San niman okinankili:


—Tla yinelli techtlasohtla, chikomaxan timonamiktiskeh. Kuali omoyektlapowihkeh wan sehsekan oyahkeh inchan.


Ihkuak ahsik inon tonalli, omonamiktihkeh, oilwichihkeh wan kualtzin otlahtlakuahkeh. Niman telpochtli ichan okiwikak inamik, ompa kalihtik tlakawtok. Kallan otlamixtenki wan otliowak. Satepan siwatl omotlasowih, telpochtli otlasewih wan inawak omokochtekato ika nochin itlakem. Miak tonalli opanotiah, wan telpochtli nochipan ihkon okichiwaya, ichpochtli omoyehyeko:


—Tlekan ihkon kichiwa nonamik, Koxamo itlah kimotlatilia?


Sen yowalli ihkuak kuali yokochki itlaka, yoliktzin okimahmaso. Sanelihki okimachilito itlakayo sawel tzohmio wan kuitlapileh. Okahsikamah, inamik tlen inawak okochtoka, amo nelli tlakatl, yen tlawelilok. Inin wewetlahtolli kihtosneki: Tlalia se takko kahki sapanowa kualtzin, amo kipia tlen moweyinekis, wan amo san yeh tomin kitzintokatinemis. Tla keh ihkon kichiwas, Welitis yen tlawelilok kahsiki wan kualtis kimonamiktilis.


















96


 




Ella observó que su cónyuge se acostaba con toda su vestimenta, lo que despertó dudas en la muchacha sobre la personalidad de su esposo. Éste, siempre evitaba estar con ella al momento de cambiarse la ropa.


Una noche ella se dispuso a descubrir lo que escondía su marido. Esperó a que se durmiera y comenzó a meter las manos bajo su ropa. Grande fue su sorpresa al sentir que todo el cuerpo estaba peludo, pero además tenía cola. Fue entonces cuando se dió cuenta que se había casado con el diablo.


La enseñanza de este cuento es que las muchachas no deben preocuparse tanto por la belleza física, ni por los placeres que produce el dinero en abundancia. Lo más preciado de toda persona es la sencillez y belleza interna que son los valores morales.


















97


 














 


 












KUAWETZOTL WAN XIKOHTLI


LA AVISPA Y EL JICOTE




JORGE LUIs HERNÁNDEZ






















RAFAeL DeLGADO, VeRACRUZ


 








Yiwehkika nepa ixtlawaktli kanin kualtzin nochi xochiyoh, omonamikeh sen xikohtli wan sen kuawetzotl. Xikohtli, kemin okachi tlahpaltik okatka, niman opehki mosihsinia wan okikakitih:


—Satekitl nichikawak, miek nitlamama wan amo nisotlawani. Kuawetzotl san otlakaktoka wan satepan okinankili:


—Tlakeh yinelli tichikawak, ma tikchiwakah tlen axkin nimitzilis. Nepan onkah miek nektli, ma tiksasakakah, wan ma tikwikakah ikxitlan nekah xalxokokuawitl.


—Xikohtli, otlawelkak wan opehkeh neksasakah.




Xikohtli yinelli chikawak okatka, mimiek nektli okimomamaltiaya wan kuawetzol sanihkichiwa kuetlaxiwi wan omottaya amo otlaxikowaya. Melahkayopan amo okinextiaya tlen okiyehyekohtoka, okinekiaya kiawilmatis xikohtli itekiyo. Ihkuak yimiek oneknechikohkeh, kuawetzotl okiwalihto:


—Yinelli sapanowa tichikawak, neh yonisotlawak, okachi kuali nochan ma nimosewiti, nihki xikitta, yopehki tlayowatiwitz.


Xikohtli okitlahtlanih:


—Kanin tichanchihtikah? Kuawetzotl okinankili:


—Nikan, itzintlan inin xalxokokuawitl, ikuitlapan tlakoyonkah, yowehka nikan nichanchiwa.


Xikohtli san omihyokah wan opatlantikiski, ixkoyan omoyehyekohtiah:




100


 








En cierta ocasión se encontraron en un campo florido una avispa y un jicote. El jicote fue quien inició el diálogo, presumiendo su fuerza física. Dijo:


—Yo soy demasiado fuerte, soy capaz de llevar carga pesada y no me fatigo rápido.


La avispa lo miró maliciosamente y después de escucharle, contestó:


—Si lo que dices es cierto, hagámos una competencia. Mira, en aquel lugar hay bastante miel, llevémosla al pie de aquel guayabo a ver quién lleva cargas más grandes.


El presumido aceptó y ambos empezaron tal actividad. En realidad aquel jicote tenía suficiente fuerza, cargaba grandes cantidades de miel, mientras que la avispa hacía cargas pequeñas, se veía débil y no mostraba su verdadera intención de aprovechar la circunstancia y de alguna forma beneficiarse. Cuando la avispa se dio cuenta que ya era una gran cantidad de miel acumulada, le dijo al jicote:


—Verdaderamente eres fuerte, fíjate que yo ya me cansé, por lo tanto, será mejor irme a descansar a mi casa, además ya está a punto de oscurecer.


El jicote preguntó:


—¿Por cierto, en dónde esta tu casa?


—Aquí mismo, atrás de este tronco de guayabo, hay un hoyo y desde hace mucho tiempo vivo en este lugar, justo donde habían colocado la miel.








101


 




—Nekah miktlan kuawetzotl, onechkamaxinki wan onechpinawi.


Kemin amitla okitlaxtlawi tlen xikohtli okipalewi, kuawetzotl omokah ika miek pakilistli. Inin tlahtolli technextilia: Moneki amo ma timosinikan tlalia tichikawakeh noso titlayehyekolehkeh. Tlamo, welitis yetos okse okachi kamanaltiani wan kualtis tokah wetzkas.
























































102


 




El jicote guardó silencio y se retiró apenado, furioso y pensativo. Muy tarde comprendió la astuta actitud de la avispa, murmurando:


—Condenada avispa, logró burlarse de mí.


La avispa quedó satisfecha y feliz por el trabajo gratuito del jicote.


Esta historia nos enseña que no es correcto andar de presumidos de ser fuertes o de sabelotodo, porque puede haber alguien que sea más astuto y se aproveche de nosotros.


















































103


 








 


 












SE WEWETZIN TOMINYOH


EL VIEJITO ADINERADO




JUANA RAQUEL ARGÜELLEs VALLEJO






















LA PERLA, VERACRUZ


 








Yiwehkika okatka se wewetzin tlen iselti ochanchiwaya, nochi itlakem sawel tatapaktik wan amikah okimatiaya kox ompa kalihtik miak tomin okitlatihtoka, ikinon nochtin altepetlakah okiknomatiayah wan okihtowayah:


—Inon wewetzin melahkayopan, amitla kipia.


Ihkon, miek xiwitl opanotiah wan inon wewetzin okachi okoxkatiaya. Ikaltempan opahpanowaya sen choko tlen kuali iwan omoyeknotzaya Sen tonalli okinextili inin tlahtolli:


—Xikitta choko, miek tomin nikpia, tla keh timixewis, techonpalewis itech noteotlakilis wan ihkuak niixpoliwis miktlan techontlalpachoti, ihkon, tikmokawis nochi notomin tlen nikan tlatitok, san nimitztlatlahtia amikah xiknextili tlen axan onimitzilih.


Choko okinankili:


–Techkawili ma nimoyehyeko wan mostla nimitzilis kox nikchiwas inon tekitl.


Ihkuak ichan ahsito, inon choko okitlapowihtahsik isiwa, nochi okinextili tlen okilih inon wewetzin.


Siwatl niman omotlelo okintemoto ome isiwikniwah wan okinnextilih tlenon itlaka okitenehtahsik. Inon siwameh omotlatlalwihkeh wan okintlakehkeh ome tlakameh, ma kitlachtekilitih nekah wewetzin. Ihkuak ipan okalakitoh okilihkeh:


—¡Axan tikwikaskeh nochi motomin! ¡wan tla keh timokuehsos timitztlalwitekiskeh wewe tzotzokatl!






106


 








Hace mucho tiempo, vivía un anciano solitario, nadie sabía que en su casa tenía mucho dinero, la gente del pueblo pensaba que ese hombre en verdad era pobre, pues no se le veía riqueza alguna.


Pasaron muchos años y el señor cada vez estaba más acabado. Por su casa pasaba frecuentemente un joven a quien poco a poco fue tratando, ganándose su confianza. En cierta ocasión le confesó lo siguiente:


—Mira, muchacho, tengo mucho dinero. Si tú quisieras hacerte cargo de mí hasta el día en que fallezca podrías quedarte con todo, sólo te pido que guardes el secreto, pero te repito, a nadie deberás contar lo que te he dicho.


El joven contestó:


—Déjame pensarlo y mañana te diré si acepto tu proposiciòn.


Cuando llegó a su casa le contó a su esposa todo lo que aquel anciano le había confiado. La indiscreta mujer, fue a darle la noticia a otras dos mujeres vecinas, quienes de inmediato emplearon a dos hombres, para que fueran a robarle al anciano. Cuando éstos entraron a su casa, le dijeron:


—¡Nos llevaremos todo el dinero, si te resistes, te daremos una golpiza! ¡Viejo avaro!


El anciano, humildemente suplicó:


—¡No me peguen! ¡Llévense todo lo que encuentren!


Cuando los hombres comenzaron a buscar el botín, llegaron hasta su dormitorio y encontraron una gran cantidad de dinero debajo de la cama.






107


 




Wewetzin omotolo wan omotlatlahtih:


—¡Amo techpachilikah! ¡xikwikakah nochin tlen ankahsiskeh!


Ihkuak inon tlakameh opehkeh tlatemowah; okahsikeh miek tomin tzonetok itlampa ikochanko. Sanelihki inpan okistikiskeh nawi tlahpixkeh tlen iniwian inon tetahtzin okintlakehka ma kimalwilikah itomin. Ompa kuali okinkuawtemkeh, okinilpihkeh, wan okintzakuato.


Satepan inon tlachtekeh okinextihkeh akin okintlakeh ma tlachtekikah. Eyi siwameh tlen otetlakehkeh, ihkuak okimatkeh intlakewaltin otzaktokah niman ocholohkeh.


Choko machitlah tomin okiselih, wan amo okimah tlekan isiwa okicholilih. Wewetzin okitlalpacho itomin wan chikometika omomikilih. Amikah kimati kanin tlalpachitok inon tomintzin.


Inin tlahtolli techonmachtia: moneki timotenkawaskeh, tiktlatiskeh toyolipan nochi tlen technextiliah wan techtlatlahtiah amo ma titlahtolxinikah.




































108


 




Sorpresivamente salieron cuatro guardianes que el anciano había contratado para que le cuidaran su dinero, golpearon a los asaltantes, los amarraron y los fueron a encarcelar.


Cuando las mujeres se enteraron que los hombres que habían ocupado estaban presos de inmediato huyeron por distintos lugares.


El viejito ricachón prefirió enterrar su dinero para que ya nadie le robara su fortuna. Pasaron siete días y el anciano murió, ahora nadie sabe donde está enterrado el dinero.


Esta historia nos enseña a no defraudar la confianza que nos brindan algunas personas o nuestros amigos, porque podemos crear un problema mayor. La indiscreción es mala consejera.


















109


 




 


 












OHXITL


LA RESINA




ROQUE QUIAHUA MACUIXTLE
























ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Inin tlahtolli okiixmatiayah nochtin tlakameh tlen yiwehkika omiltokayah.


Axan san kanah keski tetahmeh kiilnamiktokeh kenemin kikixtiah ohxitl. Ihkuak kitzontekih se okokuawitl kitzayanah, noso kitlahtlapanah wan kipehpeniliah tlen okachi okotzoyoh.


Niman inon kuawitl pihpitzaktzin kitzahtzayatzah wan kitlahtlaliah ihtik se tzimpilli, wan ompa ihtik kixotlaltiah. Achtoh kichiwah se tekochtli kanin aki inon tzimpilli. Ompa ihtik tekochtli kitlaliah okse kaxitl ahketok kanin monechikos ohxitl wan kitentzakuah ika se tepospatlachtik kohkoyonki.


Ikpak kikualihketzah tzimpilli tlen kipia okotzayantli xotlatok wan nochi kintlalpachowah. Ihkon kuawtzayantli tlen okotzoyoh pewa chihchipini okotzotl.


Ompa kikawah se yowalli ma monechiko okotzotl. Mostlatipan kikixtiah tzimpilli wan kaxitl kanin ohxitl omonechikoh. Inon ohxitl kisa tetzawak wan tziktik.


Ihkon yamankatotonik kinelowah ika tleolli, niman kitlikonexwiah, kimanelowah wan mostlatika kitokatiweh. Ihkon inon ohxitl kipalewia tleolli, kanpa amo ma palani, amo ma kikuakah totomeh wan kimichimeh.


















112


 


CUENTOS








Este conocimiento era ampliamente conocido por los antiguos agricultores que se dedicaban a la siembra del maíz.


Hoy en día sólo ciertas personas mayores de edad conocen la utilidad de la resina. Cuando cortan un árbol de ocote seleccionan los trozos que continen resina. Luego, los parten en rajas delgadas y pequeñas a manera de que los pueden acomodar dentro de un jarro.


Posteriormente cavan un hoyo, en cuyo fondo colocan un recipiente y le tapan la entrada con una lámina perforada, que sirve como coladera para que la goma resinosa que gotea, no contenga residuos de carbón, sobre ésta colocan boca abajo el jarro lleno de rajas de ocote previamente encendidas.


El fuego debe de ser intenso, al grado de sobrecalentar el jarro, lo que hace que comience a fluir la resina, misma que se almacena en la vasija colocada dentro del hoyo.


Le atizan durante largo rato y dejan toda la noche que escurra la resina y al día siguiente retiran el recipiente con esa sustancia pastosa y pegajosa, misma que utilizan para proteger el maíz, mezclando los granos con resina y ceniza antes de sembrarlos.


De esta forma la resina ayuda a que no se pudra el maíz y germine sin mayor problema. Además evita que se lo coman los pájaros u otros roedores.
















113


 
























 


 












PIPILTIN IXKISKEH


LOS NIÑOS TRAVIESOS




MANUEL BAUTIsTA BALDERAs
























LA PERLA, VERACRUZ


 








Yiwehkika okatkah seki pipiltin satekitl ixkiskeh. Okinpaktiaya mawiltiskeh tlayowahkan. Itahwah okiniliayah amo ma yowalnemikan.


Inon pipiltin amo otetlakamatiayah. Sen yowalli omawiltihtokah wan se tlakatl okinekiaya kinmohmohtis, inon tlakatl omichtakatlakentih, omohkatzahtzik wan opehki iknochoka kemin se tekuani, nihki inpan otlapostektiwalah.


Nochtin pipiltin ika tetl okimohmotlakeh, satekitl okitemilihkeh wan ikinon tlakatl ocholohtikiski. Pipiltin opahpakkeh, wan oksemi opehki mawiltiah.


Nepa amo wehka omoyoltlamachtih inon tlakatl, oksemi inpan owalehkok, axkan yinelli motlantok se yolkatl.


Pipiltin amo okimowilihkeh wan okinekiayah ikuitlapan motlaliskeh, kemin amo nochtin oakkeh, se piltontli okinilih:


–¡Ma tikpililikah se weyi kuawitl, ihkon nochtin tiakiskeh!


Ihkon nochtin pipiltin ipan omotlalihkeh wan okitlaloxtihkeh, wehkawitl omawiltihkeh wan amo okiittakeh kenemin inpan oahsik tlahkoyowak.


Sanelihkika otlakuikak sen kaxtil, wan inon yolkatl opoliwik, nochtin pipiltin ochapantikiskeh. Ompa keman satekitl omomohtihkeh, wan nimantzin inchan onewakeh.














116


 


CUENTOS








Hace mucho tiempo había unos niños traviesos que les gustaba jugar de noche; aunque sus padres lo prohibían, los niños no hacían caso.


Una noche, mientras jugaban, un hombre quiso asustarlos. Éste se disfrazó de un extraño animal, rugía, aullaba y hacía ruido al mover la maleza; los niños le lanzaron piedras, obligándolo a huir del lugar.


Desde luego, ésto, a los niños les causó mucha gracia y continuaron jugando. Aquel hombre no se dio por vencido y regresó convertido en una enorme bestia. En esta ocasión todos los niños querían subir al lomo del animal y como eran varios, no cupieron. De pronto uno de ellos dijo:


—¡Colguémosle un palo para que todos podamos subir!


Así lo hicieron y durante largo rato anduvieron divirtiéndose sin percatarse del paso de las horas.


Llegada la media noche se escuchó el canto de un gallo y en ese instante el animal desapareció y todos los niños cayeron al suelo. Los niños se asustaron demasiado y todos se fueron a sus casas.




























117


 








 


 












KONETZIN TLEN OPOLIWIK


EL NIÑO DESAPARECIDO




RéGULO ROMERO DOMíNGUEZ






















ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Itech sen altepetl ochanchiwayah se tlakatl wan se siwatl, tlen mohmostlatika kualkan omewayah wan omotlakualchiwiliayah. Satepan oyayah kahwentlan tlatekitiweh. Yehwan okipiayah se konetzin wan nihki okiwikayah kanin yehwan otekipanowayah.


Sen tonalli kualkantzin, omehkeh, omotlamasewihkeh, okonankeh intanahwah, inkostalwah wan oyahkeh otlatekitoh.


Ompa okiyektlalihkeh sen wiwiontli kanin okikochtekakeh inkone. Siwatzintli okiwiwioni, san kanin okittak ikone okochki, otzikuintiah ikuitlapan itlakah wan nihki opehki tlateki.


Tlahko tonalli omayankeh wan tlakatl okilih isiwa:


—¡Niapismiki, tiawi ma titlakuatih! Siwatl okinankili:


—Neh ayamo nitlakuasneki. Tla tikneki ma titlakuatih wan ik ompa konetl tikonittaskeh wan tlalia yoihsak nihki towan ma tlakua, niman tiwalewaskeh wan ok sekitzin titlahtlatekiskeh kanpa tikahxitiskeh totlamamal, tikonnamakatiweh wan ok tepitzin tomin tikonseliskeh.


Itlaka okinankili:


—Tlalia ihkon tikyehyekowa, tiawi.


Ahsitoh kanin inkone okikahtehkah wan okittakeh inkonetzin ayakmo ompa okatka.


Ayakmo otlakuahkeh wan opehkeh motekipachowah. Nikan nepan okitemotoh inkone. Nowian otlahtlachiatoh, oteotlakik wan amo ka-




120


 








Existió una familia que todos los días se levantaba muy temprano, preparaba sus alimentos e iba a cortar café, acompañada de su pequeño hijo.


Como todos los días, tomaron sus utensilios de trabajo y se fueron al cafetal. Al llegar, acondicionaron una hamaca para acostar al pequeño.


La madre lo meció un rato y cuando éste se quedó dormido, fue a alcanzar a su esposo para iniciar su labor. A medio día, el señor tuvo hambre y dijo a su esposa:


—Ya tengo hambre ¿Y tú? Ella contestó:


—Yo no, pero si quieres vamos a comer y aprovechamos para ver si el niño ya despertó para darle de comer y después seguimos cortando, hasta completar el costal grande, para venderlo en la tarde y así tener dinero para mañana.


Llegaron donde habían dejado a su hijo y grande fue su sorpresa, pues el niño no se encontraba. Suspendieron la comida e iniciaron la búsqueda de su hijo. Llorando, recorrieron todos los lugares por donde creían que se encontraba, y por ningún lado lo hallaron.


De tanto caminar se cansaron; como la noche se acercaba recogieron lo que llevaban y regresaron a su casa.


Al llegar a su casa, fueron a visitar a la autoridad para hacerle saber lo que había sucedido y pedirle su apoyo para seguir buscando a su pequeño.




121


 




nah okahsikeh. Ihkuak opehki tliowa, okonankeh tlen okiwikayah wan inchan oyahkeh.


Tlakatl ichan omokopato wan tekiwah okixpantilito tlen omochihkeh, wan okitlatlahti mostlatipan ma kipalewi kitemoskeh ikonetzin. San niman tekiwah okintlakeh okseki tlakameh wan ok tlapoyawatok oyahkeh okitemotoh konetzin. Ihkuak asitoh kanin konetl okochtoka, noihki kuali otlahtlatemohkeh, kanpa omosotlahkeh wan inchan omokopkeh. Mostlatika oksemi otlatemotoh wan amitla okahsihkeh.


Ihkon okitemohtokah kanah nawi tonalli, satepan omoxihxikohkeh wan ihkon omokahkeh.


Kaxtoltika, tlakatl oksehpa okilnamikilti isiwa, ma kitemoti ikone. Kualkan omehkeh wan onewakeh otlatemotoh. Inon tonalli okachi omoyolkokohkeh ihkuak asitoh kanin okikahtehkah inkonetzin okitakeh ompa ochapantokah iomiyotzin kanin okatka iwiwion.


Miak xiwitl yopanok wan amikah kimati tlen omochi inon konetzin. Axkan amikah ikonpa papanowa wan nochi kahwentlan tlantok akawalli.






























122


 




El representante invitó a otras personas, y muy de mañana emprendieron la tarea de continuar buscando al extraviado. Llegaron donde estuvo el niño y desde ahí iniciaron su búsqueda.


Así pasaron cuatro días buscándolo y el niño por ningún lugar apareció. El cansancio los agotó, se desesperaron y suspendieron la tarea.


Pasaron 15 días, el señor conversó con su esposa y decidieron ir nuevamente al lugar donde había sucedido la tragedia.


Caminaron hasta llegar al lugar y en esta ocasión su sorpresa fue mayor, porque ahí donde durmió el pequeño, encontraron su esqueleto.


Han pasado ya varios años, y nadie se explica quien le hizo daño al niño, la finca está abandonada desde que sucedió este hecho.






















123


 












 


 












EPATL


EL ZORRILLO




HILARIO DE LA CRUZ HERNÁNDEZ
























LA PERLA, VERACRUZ


 










Okatka sen epatl sahpanowa tekahkayawani. Nochtin tlakameh, okimawisittayah, amikah okinohnotzaya. Nochipan oyowalnemiaya wan amo kemanian techan okahkalaktinemiaya.


Sen yowalli opolikeh kanah keski poyohkonemeh; mostlatipan okseki opolikeh wan ihkon mohmostla opohpolitiahkeh.


Itzkuintli tlen ompa otlahpixtokah amo okinkak wan amo okinittak kenemin opohpolikeh.


Tlakameh wan siwameh okimamaltihkeh yen epatl okinichtekilih inpoyohwah; omotlatlalwihkeh wan okinpehpenkeh okseki itzkuinmeh tlen okachi kuesihkeh wan okinilpihkeh kaltenpan, ma tlahpixtokah inchahchan. Kuali okinmachtihkeh ma kintokatinemikah nochtin tekuanimeh tlen tekaltenpan mopachohtinemih.


Opanok chikome tonalli wan oksehpa opolikeh oksekinteh totolkonemeh wan poyohkonemeh. Tetahmeh okachi okualankeh wan okinkahkahkeh itzkuinmeh, ma kitokakah epatl, yeh san okinmiehmiexiayah wan ikinon amo kemanian okikitzkihkeh.


Tlakameh omonotzkeh wan omoyektlapowihkeh kenemin, epatl kimiktiskeh. Wewetkeh nihki omotlahtoltihkeh wan otlanawatihkeh ma kinmikpahxawilikah kanah keski totolkonemeh wan kaltechko ma kinkawilikah. Ihkon okichihkeh wan mostlatipan otlahtlachiatoh kanin epatl okahkalakiaya.


Ompa ostotenpan okahsikeh se weyi kowatl xitontik monehnekuilohtok wan ikamak potzitok sen totolkonetl. Satepan okittakeh






126


 










Había una vez un zorrillo muy astuto al que todos los hombres le tenían respeto, nadie en la comarca lo molestaba y por lo tanto se paseaba todas las noches cerca de las casas pero no se metía a éstas, ni siquiera en busca de alimento. Una noche se perdieron algunas aves de corral que había en las casas, y así noche tras noche se siguieron perdiendo.


El perro que custodiaba jamás escuchó ni vio cómo se iban perdiendo las aves.


Hombres y mujeres de inmediato culparon al zorrillo como causante de la pérdida de sus animales; se aconsejaron y escogieron algunos perros, de los más bravos, los adiestraron para perseguir animales de monte y los amarraron cerca de sus casas para salvaguardar sus gallineros.


Pasaron aproximadamente ocho días y nuevamente se perdieron otros totolitos y pollitos; los señores se enojaron más, y decidieron soltar a los perros guardianes para que persiguieran al zorrillo, que supuestamente era el culpable de las fechorìas. Éste únicamente se defendía rociándolos con sus flatulencias y por ello, los perros nunca lo pudieron capturar.


Nuevamente los señores se runieron y platicaron sobre la forma de cazar al zorrillo. Los ancianos del pueblo opinaron que pusieran veneno en algunas aves y se las pusieran a manera de carnada, cerca de sus casas. Así lo hicieron y, al día siguiente el grupo de habitantes se trasladó a la entrada de una cueva, donde suponían que el zorrillo se escondía.








127


 




kowatl omokahka wan omik. Tetahmeh omixkuikeh tlekan okimamaltihkeh yen epatl okintlachtekiliaya.


Axkan nochtin altepechanehkeh epatl kitlasohtla.


Inin tlahtolli technahnawatiah: Amikah ma tiktlahtlakolmamaltikah tlalia amo tikmatih kox melahkayopan amo kuali inemilis.


















































128


 




Para su sorpresa encontraron a una enorme víbora que en la boca tenía atorado a uno de los polluelos carnada y ambos agonizaban; observaron cómo la víbora al poco rato murió.


Los señores se arrepintieron de haber culpado injustamente al zorrillo y desde entonces se sabe que los zorrillos no comen pollos.


Esta historia nos enseña que no debemos culpar a alguien sin antes tener pruebas contundentes.




































129


 




















 


 












CHOKOTZIN TLEN OMOSTOWI


EL NIÑO QUE SE ENCUEVÓ




BARTOLO ARGÜELLEs LEÓN


















LA PERLA, VERACRUZ


 


TLAHTLAPOWALTIN








Itech sen altepetl ochanchiwaya sen chokotzin tlen okinpiayah itentzowah, nochipan okinwikatinemiaya, ikinon onentinemiaya ichin tepeyoh.


Se tonalli okicholilihkeh wan tetlalpan okahkalakitoh kanin okachi owihkan. Chokotzin okinahsito wan ihkuak okinistlakohtoka, sanelihkika okikak se tetl okitlamochilihkeh. Kemin chokotzin amo mohkatl niman okistlakoto kanik owalewak inon tetl.


Oahsito inawak se weyi ostoktli wan kemin yiteotlakihtoka omo okachi itenpan omotokih. Ichan oyahki, okinpewtiah itentzowah. Mostlatikan oksehpa oyahki otlachiato wan ihkuakon okachi omotokih itenpan inon ostoktli. Niman omixewi okalak tlalihtik wan ompa ihkon opoliwito wan ayikemanian okahsikeh.


Axkan kihtowah tetahmeh ihkuak pahpanowah ikxitlan, kikakih ompa tlihtik tlakuikatok inon chokotzin. Nihki techititiah, amo nikan nepan ma tikalaktinemikah, okachi kuali amo ompa ma timotokikah toselti. Tla keh amo titlawelkakih welitis timochiwaskeh kemin inon chokotzin tlen omostowi.






























132


 


CUENTOS








En un pequeño pueblo vivía un niño que siempre andaba pastoreando a sus chivos, y por eso le gustaba andar por todo su terreno.


Un día sus animales huyeron al bosque y se fueron muy lejos a terrenos ajenos y de difícil acceso, pero el niño fue a buscarlos y cuando los encontró, escuchó que alguien le tiró una piedra; como no era temeroso, se acercó al lugar por donde había salido y descubrió una enorme cueva, pero decidió retirarse por que ya era tarde.


Al día siguiente, regresó y esta vez se atrevió a entrar, pero lo único que logró fue perderse y jamás lo encontraron.


Cuentan los adultos que cuando alguien pasa por ese lugar se escucha el canto del niño dentro de la cueva, por lo que advierten:


No entrar solo a las cuevas desconocidas porque existe el riesgo de correr la misma suerte del niño que se encuevó.
























133


 




 


 












MIKTLI ITLAHTOL


EL MENSAJE DE UN DIFUNTO




RAMÓN TEPOLE GONZÁLEZ




















ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Sen tlakatzintli okinekiaya kiittatih sen iyolikni tlen ochanchiwaya ichin okse altepetl tlen amo wehka okatka. Tlahkotonalli oyahtikiski wan kemin okinixmatiaya nochtin ohpitzaktin, otlakotontiyah kanpa okachi kualkan ahsiti. Tlahkotian millan wan kahwentlan sankuinalli opanotiyah wan amo okimachilih kenemin ahsito ipan sen ohtlamaxalli kanin omosewihtoka se wewetzin ipan se tetl. Ihkuak okahsito niman okili:


—Tlen tikchiwa? Wewetzin okinankili:


—Nimoyehyekohtok, amati kox itlah amo kuali onikchih itech nonemilis, miak onitekipano nochi tlen oniktlanki nochokowah onikinmakak, maski amo wel miak, inon tomin tlen nikinkahtewilis, welitis kinahxilis ika monekuitlawiskeh, wan yehwan amo nechwelittah, yiwehkawitl amo witzeh, axan san iwan noxokoyo nichanchiwa wan walewa amo tikpiah tlen tikuaskeh.


Tlakatzintli okinankili:


—Amo ximotekipacho, tel amo mahxilia ikinon amo walehkoh, tikittas sanelihkika ahsikiweh.


Wewetzin oksemi okiwalihto:


—Amo nikneltoka kox ehkoskeh, nikmachilia yonechilkahkeh nokonewah, axan nimitztlatlahtia ihkuak tikinittas, tikinmakas notlahtol, neh yononewak wehka nipahpaxaloti wan amo nikmati kox ok nimokopatih.


Tlakatzintli okihto:




136


 








Un señor tenía la idea de ir a visitar a uno de sus amigos que se encontraba en una comunidad cercana. Salió de su casa al mediodía, el trayecto era por unas veredas que pasaban enmedio de los cafetales, por ahí se fue y como ya sabía el camino no se perdió.


Al llegar a un crucero encontró a un conocido que era su amigo y que estaba sentado en una piedra a una orilla del camino. Le habló diciéndole:


—¿Qué haces?


El otro le respondió:


—Aquí estoy pensando lo que ha sido de mi vida, lo que les he dado a mis hijos, que no es mucho pero sí lo suficiente para que vivan bien. Pero ellos, parecen no darse cuenta de que existo, tiene años que sólo vivo con el más chico y los demás no me atienden, y a veces no tenemos para comer.


Le contestó:


—No te preocupes, tal vez por no tener tiempo a ti no te han venido a ver, ya verás que cuando menos te lo esperes van a llegar.


El señor volvió a decir:


—No creo, ya pasaron mucho años y no hay para cuando vengan, quisiera que tú les dieras un mensaje cuando los veas, me harías ese favor, yo voy a visitar a un amigo y no sé cuando regrese.


Le respondiò:


—Como no, con mucho gusto yo les digo lo quieras, pero no creas que no los vas a ver, ten paciencia.




137


 




—Kema, tla ihkon tikneki, nikinmakas, amo ximoxihxiko yehwan walehkoskeh, tepìtzin ximochia.


Kemin wewetzin amokimatiaya tlahkuilos, okikixti wan okimakak sen amatl xoxolochtik wan okili ma kiihkuilili inin tlahtolli.


“Nokonewah: miak nemechtlasohtla, maski amo nikmati kenemin onkateh, tlalia onkipiah mokonewah noso amo, kox kuali onchanchiwah kanin onkateh, neh nemechilnamiktok ika miak pakilistli, ihkuak onneskeh miak   oniktlasohkama   noyolilis, axan xikmatikah mostla wiptla nemechkahtewas wan amehwan ankihtoskeh kox kuali tekitl onikchi ihkuak onmoskaltihkeh, noso satekitl mowan onimokuahkualaniaya. Nochipa oniknekiaya mowan onimotlahtlapowiskia wan amehwan amo kemanian otechkakilihkeh. Onimotlahtolchikah kanpa amehwan onyaskiyah temachtiloyan, amati kox amehwan ankiwelittah nochi tlen onikchih. Amati kox ok nikakis tlenon ankihtoskeh noso tlenon ankiyehyekoskeh. San inmoyeknemilis nemechkahtewilia.” Anmotah


Tlakatzin okitlatih amatl wan oyahki, oahsito kanin oyaya, wan okichih tlen iteki. Yiteotlak okinamik sen telpochtli tlen amatl okimakaskia omotlahpalohkeh wan oyahkeh kanin ochanchiwaya wewetzin. Ihkuak ahsitoh, tlakatzin wel miak omomawti, wewetzin tlen ohtlipan okinamik kalihtik okatka yomomikilih. Niman omotetlahtlanih:


—Kemanian oixpoliwik motahtzin. Okinankilihkeh:


—Yala oixpoliwik, otikahsitoh san kemeh kochtok ikahwentlan, wan ichoko tlen xokoyotl otlanawatih ma tikwalikakah.




138


 




Como el viejito no sabía escribir, le pidió que lo hiciera un papel arrugado que le dio, y le dictó este mensaje:


“Hijos los quiero mucho, a pesar de no saber como están, si tienen hijos o no, si viven bien en donde quiera que estén, yo los recuerdo con cariño y respeto aunque ustedes no se encuentren aquí en este momento. Estoy agradecido con la vida por haberlos tenido, yo sé que en este tiempo de vida que me queda ustedes sabrán juzgarme si lo hecho por mi estuvo bien o no, siempre quise hablar para resolver problemas, nunca se me dio la oportunidad de ser escuchado, tuve la necesidad de ser fuerte en la conducción de su vida para poder formarlos, tal vez a esta hora crean que yo fui bueno, quizás ya no puedan decírmelo, o tal vez sí. No tengo nada que heredarles sólo el haberlos formado para la vida. Los quiere mucho su Padre”


Se guardó el papel, se despidió de su amigo y siguió su camino. Al llegar a la comunidad realizó las actividades que se había programado y al llegar la tarde encontró a un hombre que tenía años de no ver, recordó que era hijo del amigo que vio en la mañana, le habló y le dijo que tenía un mensaje para él, éste le invitó a la casa que visitaba y al llegar ahí lo que encontró lo dejó sorprendido: una persona estaba tendida en la entrada de la casa y al acercarse y preguntar de quién se trataba su sorpresa fue mayor, pues le dijeron algunas personas:


—Ayer murió, lo encontramos en su cafetal como si estuviera dormido, y su hijo más chico nos dijo que lo trajeramos para acá.


Él preguntó cada vez más atontado:


—¿Cómo que murió ayer?






139


 




Kemin amo okineltokaya tlen okilihkeh oksemi otlahtlanki:


—Kox melahkayopan oixpoliwik tetahtzin? Oksemi okinankilihkeh:


—Kema… yala kualkan ?


Ayikmitla okiwalihto, san omihyoka wan omoyehyeko:


—Tlalia yala oixpoliwik. Akin iwan onimotlapowi tlahkotonalli nepa ohmaxalko?


Niman opehki tlakayowiwiyoka, sawel miak omomohti, okipopochwi, inawak omixpoh, omotlatzahtzilih wan okinnotzki nochtin chokomeh wan amatl okinmaktili ma kipowakah, yehwan nihki omomohtihkeh, ihkuak okitenkakeh tlen okihto intah.


Mostlatika tlakatzintli omokopki ichan, ihkuak opanoto ohtlamaxalli kanin wewetzin okinamik, san kuali otlahtlachixki, ayakmo omomohti wan okiyehyeko:


—Kuali ximosewi noyolikni, motlahtol innawak mokonewah onikahxitito.


Moneki tonantzin wan totahtzin, tikintlahpaloskeh ihkuak yoltokeh, tikintlasohtlaskeh wan tikinmalwiskeh, tlalia amo ihkon tikchiwaskeh, maski yomomikilihkeh, yehwan kualtis techiliskeh tlalia kuali totlayehyekol.




















140


 




Le dijeron:


—Sí… ayer…


Él ya no contestó, se quedó pensando:


—Si él murió ayer, entonces ¿con quien hablé hoy?


Su cuerpo tembló de miedo, y se santiguó frente al cadáver que estaba ahí. Fue acercándose a los hijos que llegaron ese día porque su hermano les avisó, y les dijo en secreto lo que él había vivido al mediodía. Ellos leyeron el papel que dictó el difunto, también se sorprendieron y comprendieron lo que su padre les comunicó y que quizás nunca escucharían de él. Se arrepintieron de no haberlo visto estando vivo, aunque tal vez demasiado tarde.


Regresó a su casa al siguiente día, al llegar al crucero en donde el día anterior platicó con su amigo se quedó mirando la piedra en donde estuvo sentado el difunto y sin sentir miedo pensó:


—Descansa en paz amigo, el mensaje fue entregado a tus hijos.


Si tenemos vivos a nuestros padres debemos quererlos, respetarlos, si no lo hiciéramos así, ellos verán la forma de hacernos saber de nuestra equivocación aunque quizás ya no estén vivos.




























141


 




 


 












WEWEH WAN ICHATANAH


EL VIEJO


Y SU CHATANATE




JORGE LUís HERNÁNDEZ


















RAFAeL DeLGADO, VeRACRUZ


 








Nepa wehka, itech sen altepetl, inin tlamantli opanok: Sen tonalli kualkantika, sen wewetominyoh okinnotzki nochtin telpochtin, tlen itech inon altepetl ochanchiwayah. Achto okimotlakewih sen choko ma kinpowah keski owalehkokeh. Satepan okinilih inin tlahtolli:


—Xikittakah, itech inin tonalli miak xiwitl onikontlamito, sawel yiniwewe, nokonewah yomoskaltihkeh wan wehka oyahyahkeh, axan amikah nopantlachia, nosiwa nihki yiwehkikah omomikilih.


Amehwan antelpochtin, anchihchikawakeh, ikinon axkan nikan onemechnotzki, nihki anmonawak nimotlasohkamati. Kemin amehwan, ihkon onitelpochtik.


Niman inon wewe omotlalih ikaltenpan, wan okiwaltlahtlanih choko tlen okilli ma kinpowah:


—¿Keski mowanpowah otikinpoh? Choko okinankilih.


—¡Mahtlaktli wan ome! Wewe okili:


—Teh mowan: ¡mahtlaktli wan eyi!




San niman okinnawatih nochtin ma motekpanakah, owalmasoh ihtik ichatanah wan okinxehxelilih eheyi kamohxochitl, tlen kuali yosewalowak, nihki ompa okinpiaya ompoalli teokuitlatomin, wan oksemi otlahto:








144


 








Esto sucedió en un lugar lejano. Cierta mañana un personaje adinerado y de edad avanzada, hizo un llamado a los jóvenes de la pequeña localidad y les hizo el siguiente comentario:


—Bienvenidos jóvenes, quiero hacerles de su conocimiento que en este día cumplo bastantes años de vida, ya estoy viejo, ustedes saben que mis hijos crecieron y me abandonaron, se fueron de este lugar y viven lejos de aquí. Además, hace unos años mi mujer murió, actualmente vivo solo. Los mandé llamar porque ustedes son jóvenes, fuertes físicamente e inteligentes y de verdad les agradezco su presencia, hace muchos años yo tambien fui joven.


El hombre se sentó frente a todos en el quicio de su casa, y con voz cansada pidió a un joven que contara a los presentes, después le preguntó:


—¿Cuántos son en total?


A lo que el joven amablemente contestó:


—¡Son doce señor! El abuelo le dijo:


—¡Y contigo trece!


Rápidamente les pidió que se formaran, les fue entregando a cada uno tres camotes de flor de gladiolo con el brote de la planta un poco grande, mismos que los tomaba de un chatanate que tenía el señor, en donde había cuarenta monedas de oro, al terminar de entregarles los camotes, éste volvió a dirigirse a todos de esta manera:






145


 




—Inin kamohxochitl tlen nemechmaktilia xikintokakah, xikinkuetlawikah, ihkuakxotlaskehxikintekikahwanxikinwalikakah, oksepa nikan timonamikiskeh ipan eyi metztli wan tlahko, tlen choko kinwalikas inon xochitl kitlanis inin tomin kostik.


Chokomeh oyahkeh inchan okichiwatoh tlen inon wewetzin okinnawatih: okamohtokatoh.


Miak tonalli opanok wan kamohtli tlen okitokkeh amo oixwak, yehwan amo okimatiayah kox yen wewe okintzinnelwayokopinki wan okintzinxoleh.


Ahsik tonalli, nochtin chokomeh okiwikayah eheyi xochitl, choko tlen achto okinpoh iwanpowah amitlah okiwikaya, tlakuitlapan omotlalito, onpa ixtleokochtoya. San niman wewe okintlahtlanilih ma kimaktilikah inxochiwah, wan opehki kinpowa: eyi, chikuasen, chiknawi, mahtlaktli wan ome, kaxtolli… sempoalli wan kaxtolli wan se… wan ihkuak nochtin yokimaktilihkeh, wewe otlapoh:


—Nikan poliwi eyi xochitl, ¿Akin amo okintemaktih?




Wewe okiwalittak choko tlen amitla okiwalikatoka wan okitlahtlanito:


—Tleka amo otikinwalikak moxochiwah, koxamo kanah otikinnamakak, kanin otikinkah?


Choko, omopina wan okinankili:




—Amo onikinwalikak wan amo kanah onikinnamakak, ompa nokalixpan onikintok tlen otechmakatiek, nochipa onikinatekih wan amo kemanian oixwakeh, mach nikmati tleka opalankeh.




146


 




—Bien jóvenes, los tres camotes de gladiolo que les acabo de entregar los deben sembrar, para ello deben cuidar de su crecimiento. Llegará el tiempo en que florezcan y eso es exactamente dentro de tres meses y medio, nuevamente nos veremos en este lugar y cada de uno de ustedes va a traer sus flores, alguno será el ganador de estas monedas amarillas.


Ilusionados los jóvenes se marcharon a sus respectivas casas. Estando allá siguieron las recomendaciones de aquel longevo hombre: sembraron sus tres camotes. Con el correr de los días y a pesar de los cuidados que tuvieron para sembrarlos los camotes no enraizaron, hábilmente el viejo les había raspado la raíz a cada uno de los bulbos.


Llegó la fecha pactada para reunirse con el anciano. Los jóvenes llegaron al lugar y cada quien llevaba consigo tres hermosas flores de gladiola. Curiosamente uno de los muchachos se presentó sin ellas, se sentó en un rincón y se le notaba una tristeza enorme. El recio hombre ordenó que cada uno le hiciera entrega de las hermosas espigas, él las fue contando: tres, seis, nueve, doce, quince… treinta y seis… Terminada la entrega el hombre habló:


Faltaron tres flores por entregar, ¿Quién no las trajo?


El joven que al inicio contó al grupo se encontraba sentado separado de ellos, y bastante cabizbajo no se percató de la sorpresiva presencia del viejo, que al momento le preguntó:


—¿Y tus flores, por qué no las trajiste? ¿Será acaso que las vendiste?


¿Dónde las dejaste?


Con pena visible, el joven le contestó:






147


 




Wewe okiwalihto:




—¡Nimitzkneltokilia motlahtol choko!




Okseki telpochtin san opaktoyah wan owehwetzkatoyah, okiyehyekowayah:


—Inon tetah techxehxelilis inon teokuitlatomin, tlen kipia ihtik ichatanah.


Wewe okinnotzki telpochtin, wan oksemi okinilih ixpan choko tlen amitla okiwalikak:


—¡Nikneltokilia itlahtol wan nikmawisitta!




Ihkuak tomin okimaktilih, nochtin telpochtin san omihyokahkeh. Wewe oksemi chikawak otlahto:


—Nochi tomin nikmaktilis inin choko, yeh kualyotika okitlanki, amehwan techkahkayawasneki. Inon xochitl tlen antechwalikilihkeh amo yen kamohtli tlen yikeski mestli onemechmakak. Kamohtli tlen ankiselihkeh, nonewian onikinnelwayokopinki wan onikintzinxoleh, ikinon inon kamohtli opalanki, maski okipiaya kualtzin iselo. Anmowanpo melahkayopan otlahto, amehwan amo.


Nochtin chokomeh tlen owetzkatoyah san omopachohkeh, ayakmo otlahtohkeh, omopinatihkeh wan oyahkeh.


Inin    tlahtolli     technextilia:     amo     ma     titlakahkayawakah, ma tiktenextilikah tlen melawak tlahtolli wan ihkon amo timopinatiskeh.










148


 




—Sí señor, no las traje y no es porque las haya vendido. Verá usted, sembré los camotes que me dio, les eché agua a diario, pero jamás enraizaron, al poco tiempo me percaté de que se habían podrido, no se por qué.


El viejo pronunció estas palabras:


—¡Creo en tu sincera palabra joven!


El resto del grupo se reía y burlaba del honesto muchacho, estaban seguros de que el hombre ya les iba a repartir el dinero que celosamente guardaba en el chatanate. Dirigiéndose a todo el grupo dijo:


—¡Admiro tu honestidad joven, recibe mis respetos!


Todo el grupo guardo silencio ante tales palabras, quedaron perplejos al ver que el señor entregaba el dinero al joven y habló enérgicamente:


—A su amigo le entrego el dinero porque ganó limpiamente, ustedes quisieron tomarme el pelo. Las flores que me entregaron no sé de que camote salieron, pero les aseguro que no son de los que les entregué hace unos meses, ya que para probar su virtud, les entregué los bulbos sin raíz, yo les raspé para que se pudrieran a pesar de que tenían el brote ya grande. Entonces lo que me dijo su compañero es verdad, ustedes mintieron.


Todos los jóvenes que se burlaron al principio se apenaron, se retiraron del lugar agachados, por el chasco que se llevaron.


Este suceso nos enseña a no mentir y a actuar con rectitud para no quedar en ridículo ante nadie.










149


 










 


 












TIXKOMITL


EL COMELÓN




LOReNZO TZOYOHUA BONIFACIO
























ZONGOLICA, VERACRUZ


 








Kihtowah tokohkolwah, okatka sen tlakatl tlen nochipan otekipanowaya wan amo kemanian osotlawaya. Ihkuak okikuaskiah itlah nakatzintli, isiwa satekitl okitlahmachiaya wan tlakatl miek okinekiaya nakakuas, maski yiwel tomawak okatka. Walewa okihtowaya:


—Tleka satekitl techtlahmachia, lamah tzotzokatl? neh nochipan nitekipanowa wan nikwalika nochi tlen monehneki.


Isiwa okinahnankiliaya:


—Kuali xikilnamikto, ¬ miktlanpitzoxitontli nochtin tochanehkawah nihki moneki nakakuaskeh wan teh satekitl titixkomitl.


Ihkon nochipan omokuahkualaniayah. Sen tonalli tixkomitl okilih isiwa:


—Xikchipawa sen poyohtzin wan ipan techtlaxkaltis, nikittatih sen noyolikni ma nechtomintlaneti, yeh wehka chanchiwa wan ikinon moneki miak nimotlakualwikilis.


Isiwa okiwelkakilih, okitlaxkaltih wan tixkomtlakatl onehnentiyah. Ahsito ipan sen tlalmanalli kanpa omotzoponih wan okihto:


—Axan kemah amikah nechkuilis notlakual.


Achto otlastlakoh wan kemin amikah   okittak,   okikixtih itlakual. Sanelihkika se wewetzin okimonextilih, inon tetahtzin okitlahtlanih:


—Tlen tikchiwa nikan moselti nowanpo? Omotlakualtlatih wan okinankilih:


—Wehka nimotomintlanewiti ikinon nikan nimosewihtok.






152


 








Cuentan los abuelos que hace mucho tiempo existió un señor muy trabajador, nunca descansaba, el problema era que cada vez que su mujer le daba de comer algún tipo de carne, ella sólo le daba una pequeña porción, y él quería más. A pesar de estar gordo, a veces él decía:


—¿Oye mujer avara por qué me racionas la carne?, si yo siempre me preocupo por traer lo suficiente a casa.


La mujer contestaba:


—Recuerda bien gordo marranudo, también la familia tiene que comer y tú te pasas de comelón.


Por eso, frecuentemente estaban riñendo. Un día, el comelón dijo a su esposa:


—Mata un pollo, cocínalo bien y pónlo completo en mi bastimento con muchas tortillas, porque voy a ver a un amigo para que me preste dinero, el señor vive muy lejos y por ello necesito llevar suficiente comida.


La señora obedeció, hizo lo que le ordenaron y al poco rato aquel hombre emprendió el camino en busca de su supuesto amigo. Al llegar a una loma se sentó a tratar de comer, para eso se dijo:


—Ahora sí, nadie me quitará la comida.


Observó a los alrededores para asegurarse que nadie lo viera y cuando estaba a punto de sacar su bastimento y se le acercó un viejito de cara bondadosa, de vestimenta sencilla, a quien no vio por dónde salió. Éste le preguntó:


—Oye amigo a dónde vas?








153


 




Wewetzin oksemi otlahto:


—Tlalía motlakual techyekoltis, nimitztlanetis, san kech tomin tiknekis.


Xitontlakatl okihto:


—Amo tehwatzin, tlasohkamati.


Wewetzin ayakmitlah okitlahtlanilih, san okiwalihto:


—Ma niohtoka san xikmatoh: Yen Teotl iwan otimotlapowih.


Tixkomtlakatl amo okineltokilih, okimokechpanoltih itlaxkalpoxah wan onehnentiyah. Ahsito kanin okatka sen komolli wan oksehpa omotlalih kanin otlakuaskia wan omoyehyeko:


—Nikan amikah nechittas, axan kemah niyektlakuas noselti.


Ihkuak okikixtiskia itlakual okittak itzalan teyoh sen pinotl okistewak wan inawak ahsiko. Inon pinotl okipiaya amo kuali itlachialis wan nihki okitlahtlanih:


—Nowanpo, kanin tiyah? Tixkomtlakatl okitlawelnankilih:


—Tlen moteki!


Pinotl okilli:


—Kuali nikmatok tiktemotih sen mowanpo, ma mitztomintlaneti. Tlalia motlakual techyekoltis, nimitztleokolis nochi tomin tlen tiknekis, kuali xikmato: neh nitlawelilo.


Xitontlakatl omomohtih, amo okixewilih tlen okitleokoliskia tlawelilotl, omoyolkuik wan okinankilih:


—Amo nikneki motomin, welitis nikmotlanilis tlalia okachi miak nitekipanos.






154


 




Rápidamente él guardó su comida y le respondió:


—Voy a buscar a un amigo, ya que necesito que me preste dinero. El recién llegado le contestó:


—Si me invitas de tu comida yo te puedo prestar ese dinero. Él volvió a decir:


—No, gracias.


El señor no insistió, y le dijo:


—Está bien, me voy, pero antes debes saber que yo soy Dios.


El obeso hombre no le creyó, tomó su bastimento, lo metió a la bolsa y empezó a caminar. Después de un rato, al llegar a una rejolla dijo:


—Aquí voy a comer mientras nadie viene.


Y volvió a sacar sus cosas, esta vez se sentó sobre el suelo y al disponerse a comer, vio que detrás de una piedra grande salió una persona, vestida con traje negro, buen calzado y mirada maliciosa, le hizo la misma pregunta:


— ¿Oye amigo a dónde vas?


Y él le respondió de mala forma:


—No te importa. Entonces el de traje dijo:


—Yo sé que vas a buscar a un amigo tuyo para que te preste dinero, pero si compartes tu comida yo te puedo regalar el dinero que quieras, porque yo soy el diablo.


Él comelón sintió miedo, pero no cayó en la tentación y respondió:


—¡Yo no quiero tu dinero, puedo conseguirlo trabajando!


A toda prisa se puso de pie, tomó sus cosas y continuó su camino.






155


 




Nimantzin omoketzki, okinololoh nochi tlen okiwikaya, wan onehnentiyah. Kanin osotlawato omoyehyekoh:


—Axan kema nitlakuas, maski ikah ma walehko sawel nimayani.


Oksemi okikixtih itlakual, wan ihkuak yotlakuaskia, sanelihki okimonextilih sen siwatl wan okitlahpaloh:


—Panolti nowanpo, koxamo tiknekiskia techonyekoltis sen kamatzintli motlakual?


Tixkomtlakatl okikualankanankilih:


—Neh, amo nimowanpo! Wan amo nimitzyekoltis notlakual, nepa xiohtoka.


Siwatl amo omotekipacho, wan okiwalihto:


—Amo xikualani, nochtin tlen nikan tlaltikpaktli yoltokeh, nowanpowah. Amo nikinitta kox pinomeh, masewaltin, kokoneh, noso kohkoltin, nochtin nech mawisitah wan ihkuak inpan ahsi tonalli, nikinwikatikisah. Yen neh nimikilistli.


Tixkomtlakatl okachi omomohti wan otlakayoseseyak, maski kualtzin otonatoka, oksemi omoyolkuik wan okiwalihto:


—Nikanpa ximotoki ma titlakuakah.


Ihkuak opehkeh tlakuah, tixkomitl amo kualtik okitolo sen kamatl tlen okimoxelilih. Mikilistli otlahtlakuah, kanpa okitlamito nochi poyohnakatl wan tixkomitl sanelihki omihyokah, owalmik, yen mikilistli okiwikak.


Moneki amo satekitl titlakuaskeh, ma tikkuakah san tlen tiknehnekiskeh, tlamo kualtis timokokolistemoliskeh wan timikiskeh.








156


 




De tanto andar rumbo a la casa de su “amigo” se cansó y entonces pensó:


—Ahora sí voy a comer, venga quien venga.


Sacó su comida, se acomodó en el suelo, en eso nuevamente vio llegar a alguien, esta vez se trataba de una mujer quien amablemente lo saludó, diciendo:


—Buenas tardes amigo, ¿podrías invitarme de tu comida? Él, muy contrariado, le respondió:


— ¡Yo no soy tu amigo!


Tranquilamente la recién llegada le dijo:


—No te enojes, yo soy amiga de todos los que están vivos aquí en la tierra; no distingo a ricos, pobres, niños y adultos, porque todos ellos me respetan y cuando les llega la hora me los llevo, yo soy la muerte.


Entonces, él se asustó y sintió un frío intenso en todo su cuerpo, aún cuando el día era caluroso y sin resistencia accedió:


—Está bien, ven, siéntate aquí, ¡vamos a comer!


Cuando el comelón se dispusó a comer un pedacito de carne, no se lo pudo tragar. En cambio la muerte comió y comió hasta terminar toda la carne de pollo. De pronto el hombre gordo murió; la muerte se lo llevó.


Aprendamos la lección: Todos debemos comer únicamente lo necesario, porque cuando comemos demasiado podemos tener obesidad, una enfermedad que nos puede producir la muerte.










157


 




 












 








TLAMILIZTLI


FIN


 




























TLAHTLAPOWALTIN


CUENTOS


se terminó de imprimir


en el mes de diciembre de 2008


en los talleres de Ediciones Gernika, S.A. Latacunga No. 801, Col. Lindavista 07300, México, D.F.


gernika_gernika@yahoo.com.mx Su edición consta de 1 000 ejemplares

Comentarios

Entradas populares