CURSO DEL NAHUATL MODERNO 15


Doña María:
Julián:
Doña María:
Doña María: Julián:
Doña María: Julián:
Doña María:
Cuaxilotoquistli
Tonalti Doña María. Tonalti.
Ya nijhualicac ni tlamamali cuaxilotzontli. Cualtitoc. ¿Ama tijtocas?
Quena, cuali ni tonali para nijtocas pampa ax neltla- huactoc ne tlali. Huiptlaya tlaahuetzqui chicahuac.
Quena, tlaahuetztoc cuali. Nechilhuijque ta cuali tijmati quejatza tijtocas cuaxilotzontli.
Quena. Na nicuaxilotoca orne mapeli ipatlaca cada se pamitl. Queja ñopa tlaquij huejhueyi quechtli. Huan san nijtocas campa ax aquij tosame. Cuali nijtocas ne tlanemijya pampa ne lalaxtzala ax elis ne cuaxilotzontli. Quinequi campa tlanemijya para moscaltis cuali. Huajca ya nijpehualtis ni tequitl.
Tlascamati. Xijpehualti motequi.
********************
Achi huejcatla ñopa ostotl. Nelía patlahuac.
Quena, nitlaxajqui huejhuecatla para motlatzquilis cuali ñopa cuaxilotzontli. Nitlaxajqui patlahuac para chamanise cuaxiloconeme.
¡Ohui ni tequitl.' ¿Quejatza tiquita ni tlali?
Canajya monequi nijtemilis tlali tlen cuali. Monequi nijtlalilis huacaxcuitlatl. Ax nijtocas campa ne teyo. Yolic yolic nijsencahuas ni tequitl.
Queja ni más cuali mocahuas.

Buenas noches, Doña María.
Julián :
Doña María:
Julián:
Doña María:
Julián:
Doña María:
Julián:
Doña María: Julián:
Doña María: Julián:
Doña María:
Julián:
Doña María:
Buenas noches.
Ya vine. Me dijeron que Ud. tiene un trabajo para mí. Sí, quiero que me haga un gran favor.
Estoy aquí para servirle. ¿Qué trabajo quiere?
Quiero que siembre unas matas de plátano allí en mi huerta.
Sí, está bien. Voy a hacer el trabajo. iQué bonita es su huerta.' ¿Qué clase de plátano quiere?
De todas las clases que tenga en su platanal.
Bueno. Tengo muchas clases de matas de plátano. Hay plátano largo, hay plátano macho, hay plátano manzano, hay plátano roatán, hay plátano rojo, hay plátano enanito, hay plátano lorito, y hay plátano pera.
Con esos está bien. ¿Qué día vendrá a sembrar?
Un día bueno en el mes de febrero, cuando haya luna llena.
Entonces así quedamos.
Sí. Hasta mañana, señora.
Hasta mañana.

Julián:
Tlapoyahualti Doña María.
Doña María:
Tlapoyahualti.
Julián:
Ya nihualajqui. Nechilhuijque ta tijpiya se tequitl para na.
Doña María:
Quena, nijnequi para tinechchihuilis se hueyi favor.
Julián:
Nicani niitztoc para nimitztequipanos. ¿Tlachqui tequitl tijnequi?
Doña María:
Nijnequi para tijtocas cuaxilotzontli ne nomiltitla.
Julián:
Quena, cualtitoc. Nitequitis. ¡Yejyectzi ne momiltitla ¿Tlachqui tlamantli cuaxilotzontli tijnequi?
Doña María:
Nochi tlen tijpiya mocuaxilomiltitla.
Julián:
Cualtitoc. Nijpiya miac tlamantli cuaxilotzontli. Onca nelcuaxilotl, onca macho cuaxilotl, onca mansana cuaxilotl, onca roatán cuaxilotl, onca chichiltic cuaxilotl, onca cuino cuaxilotl, onca aquiniya cuaxilotl huan onca indio cuaxilotl.
Doña María:
Nelía cuali. ¿Tlen tonal tijtocaqui?
Julián:
Se tonali cuali ipan febrero, quema ya temitoc metztli.
Doña María:
Huaj ca queja ni timocahuaj .
Julián:
Quena. Hasta mostla nane.
Doña María:
Hasta mostla.

Tlaahuetzqui chicahuac.
Llovió fuerte.
Tlaahuetztoc cuali.
Ha llovido mucho.
Nijpehualtis ni tequitl.
Voy a empezar este trabajo.
Xijpehualti motequi.
Empieza tu trabajo.
¿Quejatza tiquita ni tequitl? ¿Qué te parece este trabajo?

Ohui ni tequitl.
Es duro este trabajo.
Yolic yolic nijsencahuas.
Poco a poquito voy a arreglarlo.
Queja ni más cuali mocahuas.
Así queda mejor.
Xinechchihuili se favor.
Hazme un favor.
Nicani niitztoc para nimitztequipanos.
Estoy aquí para servirle.
Queja ni timocahuaj .
Así quedamos.
Chamanis ne xochitl.                                Va a retoñar esa flor.

Ixhuas ne sintli.
Va a nacer ese maíz.
Moscaltis cuali ne etl.
Va a crecer bien ese frijol.
Motlatzquilía cuali inelhuayo.
Pega bien la raíz.
Ax temaca cuali ne ahuacatl.
No se da bien ese aguacate.
Tlaquij huejhueyi quechtli.
Se dan racimos grandes.
Ejercicios

Complete las siguientes oraciones siguiendo los ejemplos que

se dan:
Ax hueli chamani ne xochitl.
ne sacatl. ne tzontli. ne etzontli. ne toctzontli.
No puede retoñar esa flor.
No puede retoñar ese pasto.
No puede retoñar esa mata.
No puede retoñar esa mata de frijol No puede retoñar esa mata de maíz.
ne tomatzontli. No puede retoñar esa mata de tomate
Va a crecer bien esa pifia.
Moscaltis cuali ne
______________ ne
______________ ne
______________ ne
______________ ne
ne
matzaj tli. etl. sintli. chili. ayoj tli. tornati.
Ax quinequi ixhuas
sinxinachtli.
chilxinachtli. ayoxinachtli. tomaxinachtli.
ne
xinachtli.
No
ne
exinachtli.
No
ne

No
ne

No
ne

No
ne

No
semilla, semilla de
semilla de maíz.
semilla de
semilla de
semilla de
quiere nacer esa quiere nacer esa fri j ol.
quiere nacer esa
quiere nacer esa chile.
quiere nacer esa calabaza, quiere nacer esa de tomate.
Va a crecer bien ese frijol.
Va a crecer bien ese maíz.
Va a crecer bien ese chile.
Ax motlatzquilía cuali
xochitl.
cuahuitl.
inelhuayo. No ne   No
ne sacatl. No ne tzontli.No ne   No
ne         No
cuamecatl.
pega bien pega bien
pega bien pega bien pega bien
pega bien
la raíz, esa flor.
ese pasto, esa mata, ese árbol.
ese bejuco.
veras da buena fruta ese plátano.
veras da buena fruta ese aguacate.
veras da buena fruta ese naranjo, veras da buena fruta ese mango.
quiere dar aquí, quiere dar allí, quiere dar entre las piedras.
Ax quinequi
tlaquis nicani.
No

nopano.
No

campa ne
No
Nelía temaca cuali itlajca ne    De
cuaxilocuahuitl.
__________________________________    De
ne ahuacacuahuitl.
__________________________________    De
ne lalaxcuahuitl.
De
ne mangocuahuit1.
Va a crecer bien esa calabaza. Va a crecer bien ese tomate.
Oraciones Estativas
En el náhuatl de la Huasteca, las oraciones sin verbo son muy comunes. Son llamadas oraciones estativas. En estas oraciones en lugar del verbo el predicado se expresa por medio de otra clase de palabras. El adjetivo es una de las que más se usan, pero pueden usarse también expresiones de cantidad, numerales, demostrativas, locativas o temporales.
Repase las siguientes lecciones anteriores.
Patiyo ama.
Quena, ohui.
Cualtitoc.
Ax cuali.
Nelía yejyectzi.
Ohui ni tomiltequi.
Ax más patiyo.
Hueyi ne cali. Miac itomi.
Eyi iconehua. Ya ni noaxca. Nepa icha. Mostla ihuelta
lalaxtzala.
tlaacahuía.
atl.
ne
campa
campa momana
No quiere dar abajo de los naranjos
No quiere dar en la sombra.
No quiere dar donde hay mucha agua.
Notas Gramaticales
Esa casa es grande. Su dinero es mucho. Sus niños son tres. Este es mío.
Su casa está allí. Mañana le toca a él.
oraciones estativas que fueron usadas en
Está caro ahora.
Sí, es difícil.
Está bien.
No es bueno.
Está muy bonita.
Es duro nuestro trabajo en la milpa No es muy caro.

Cuali ni tonali.                                             Es bueno ese día.
Achi huejcatla ñopa ostotl.                            Está algo hondo este hoyo.
Nelía patlahuac.                                           De veras está ancho.
Hay diferencia entre el orden que guardan los elementos de una oración estativa y los de una expresión sustantiva. También hay diferencia en su sentido. La oración estativa comunica una idea completa en sí y es independiente, mientras que, la expresión sustantiva no expresa una idea completa y no es independiente.
Expresión sustantiva:
Ne hueyi cali (tlatlac).                                   Esa casa grande (se quemó).
Oración estativa:
Hueyi ne cali.                                               Esa casa (es) grande.
En el ejemplo anterior la expresión sustantiva no es una oración completa si no se usa el verbo que está entre paréntesis. Nótese que el adjetivo aparece antes del demostrativo en las oraciones estativas.
Las oraciones estativas a veces se forman sin sustantivo, usando nada más el adjetivo.
Patiyo ama.                                                 (Está) caro ahora.
Adj etivos
La cama (es) larga.
La tabla (es) gruesa.
La muchacha (es) bonita. El lodo (está) resbaloso.
Huehueyac ni tlapechtli, Tilahuac ni huapali. Yejyectzi ni sihuapil. Tlaalahua ni soquitl.
Los adjetivos en el náhuatl de la Huasteca a veces califican al sustantivo de la expresión sustantiva, a veces son el núcleo de una expresión sustantiva y no se usa un sustantivo, y a veces son el predicado de una oración estativa. Los siguientes ejemplos usan algunos adjetivos comunes:
Complete las siguientes oraciones usando el negativo ax:
huehueyac ni tlapechtli. tilahuac ni huapali. yejyectzi ni sihuapil. tlaalahua ni soquitl. nijchijqui hueyi ñocha, soquiyo toyoyo.
Hice grande mi casa. Nuestra ropa (está) sucia.
Nijchijqui hueyi ñocha. Soquiyo toyoyo.
La cama no (es) larga.
La tabla no (es) gruesa.
La muchacha no (es) bonita.
Es lodo no (está) resbaloso. No hice grande mi casa. Nuestra ropa no (está) sucia.
Repita las siguientes oraciones:
Ñopa tlacatl cocoxquetzi mijqui. Aquel hombre delgado se murió. Tlapopoca icalijtic.   Su casa está llena de humo.
Teyo nomila.                                               Mi milpa es rocosa.
Soquititla calteno.                                       Hay mucho lodo afuera de la casa
Tzayanqui notlaque sosoltic.                         Está rota mi chamarra vieja.
Yajqui ñopa conetl tlen cuecuetzi. Se fue aquel niño chiquito.
Complete las siguientes oraciones usando el enfático nelía.
Ñopa tlacatl _________  cocoxquetzi Aquel hombre muy delgado se murió.
mi j qui.
teyo nomila.                                                  Mi milpa es muy rocosa,
soquititla calteno.                                          De veras hay mucho lodo afuera de
la casa.
tzayantoc notlaque sosoltic. Está muy rota mi chamarra vieja.
Yajqui ñopa conetl tlen ____________  Se fue aquel niño que es muy
Este mecate está corto.
Tiene su ropa lisa.
Esta comida está sabrosa.
Esta carga de maíz está pesada.
Repita estas oraciones: Ni mecatl achi cototzi. Quipiya iyoyo alaxtic. Ajuiyac ni tlacuali.
Etic ni tlamamali sintli.
cuecuetzi.                                                            chiquito.
Nijnequi ne chichiltic. Niquitac se tien patlahuac.
Quiero ese rojo.
Vi uno que es ancho.
Este mecate está muy corto.
Tiene su ropa muy lisa.
Está muy sabrosa esta comida.
Quiero ése muy rojo.
Está muy pesada esta carga de maíz. Vi uno que es muy ancho.
Ni mecatl _____  cototzi.
Quipiya iyoyo ______  alaxtic.
_____  ajuiyac ni tlacuali.
Nijnequi ne ______  chichiltic.
_____  etic ni tlamamali sintli.
Niquitac se tien ____

Comentarios

Entradas populares