CENTE COUATL HUAN TLACATL LA CULEBRA Y EL HOMBRE CUENTOS INDfGENAS
Cecpa, cente couatl, opanotaya itzallan ome huey quame totomaque. In iquac inin opanotaya omallauh quahuitl, ipan ohuetzico; iman otillin yocueloquiz, iman open mocuellohua, mocuellohua. Zan nenca ocachi ipan opachitaya, ye iyomiquia, ihuan cente tlacatl ochantia amo hueca canin oyeya quauhtlatli, oquilnamic oquaquahuizquia, tlen oquichin: ocan intepoznecochtli oya oquaquahuito. Inin oacito quauhtla opanotaya ica nica oyeya couatl oquicac tlazanatza omocuep ontlachix couatl ompon oyeya couatl oquitzatzilli quilhuia:
-Qualli tlacatl xihualla xinechiquanilliqui inin quahuitl,
nechmictitica.
-Amo timitziquanilliz tlamo tinechquaz. Couatl onahuatl quilhuia:
-Amo timitzquaz, xinechiquanilliqui, yotimitzilhui amo
timitziquanilliz, amitla timitzchihuilliz; tle amo timoyolcocoa? Xihualla xinechiquanilliqui, timitztlatlatia!
Zazan oquitlatlati couatl, .iman tlacatl omopacho, open quitequi ica tepoznecochtli in quahuitl; oncan oquiquanilli, oquiz couatl; open motenpapalohua; yoquinequfa tlaquaz; oquipiaya ce tonalli amo otlaquaya. Ima quitohua:
-Qualli tlacatl, ye napizmiqui, axan nia timitzquaz, nicpia ce tonalli amo nitlaquatica. Tien tiquitohua, qualli tlacatl?
-Quenin! Tia tinechquaz! Quenin zazan iquion? Inon yo
timitziquanilli quahuitl ica otirniquizquia ihuan axcan ticnequi tinechquaz!
-Tie tehua qualli tlacatl, amo ticmati que ce qualli ica ce
amoqualli moxtlahua?
-Amo.
Occepa onahuat couatl:
-Tie amo timoneltoca?
-Amo, amo noneltoca tlen tiquitohua.
-Tia amo timoneltoca, xiquinhuallica nahui tlaca ihuan mixtla niquintlatlaniz, ihuan tiquitaz que mellahuac, que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua.
Niman oya qualli tlacatl, oquitemoto nahui oquichyolcame. Amo
Una vez, una culebra cruzaba entre dos grandes troncos muy gruesos. Cuando iba pasando, se resbalo un tronco yendo a caer sobre ella. Apretose y ya no pudo salir. Luego comenzo a retor- cerse, pero era inutil; cada vez se apretaba mas y ya se estaba ahogando. Y sucedio que un hombre, que habitaba no lejos del bosque, recordo que debia salir a cortar lefia; y asi lo hizo. Cogio su tepoznecochtli1 y se fue a cortar leiia. Cuando llego al bosque e iba pasando por donde estaba la culebra, oyo ruido; se volvio, y vio a la culebra que estaba alli. La culebra lo llamo y le dijo:
-Buen hombre, ven aca, qultame este arbol que me esta
ma tan do.
-Note lo quito porque me comerias. La culebra le contesto diciendole:
-Note comere; quitarnelo.
-Ya te dije que note lo quitare.
-iNo te hare nada! iComo!, foo te compadeces? Ven, quita-
melo; te lo ruego.
Mucho le rogo la culebra, que luego el hombre se acerco y comenzo a cortar el arbol con su tepoznecochtli. Luego que aparto el arbol, salio la culebra y comenzo a lamerse los labios, queria comer. Ya tenia un dia sin comer. Entonces le dijo:
-Buen hombre, me muero de hambre, ahora voy a comer- te; tengo un dia sin comer. (Que dices a eso, buen hombre?
-iComo! �Quieres comerme? (Como es posible? iYo te qui-
te el arbol que te estaba matando y ahora quieres comermel
-Que, buen hombre, foo sabes que un bien con un mal se paga?
-No.
De nuevo respondio la culebra:
-Que (no crees?, foo estas convencido?
-No estoy de acuerdo.
1 Especie de hacha.
3
hueca onene, zan ica nepa oquinnextito, oquinhuallicac cente quacue, cente cauayo, cente hueymiztli ihuan cente coyotl. Couatl open quintlatlania occequin yolcame ixtlan qualli tlacatl cecentiacan:
-Qualli hueymiztli, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua?
-Quema.
-Qualli quacue, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua?
-Que ma.
-Qualli cahuayo, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua?
-Quema.
Iman nin qualli tlacatl oquicac nochi tlen inin yolcame oconi- toque, que nochi qualli ica ce amoqualli moxtlahua, omocamic. Za coyotl opollihuia quitlatlaniz tla mellac onoce amo mellac tlen oquitohuaya couatl. Oacito couatl itech coyotl:
-Qualli coyotl, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua?
-Pollihui niquitaz que otieya huan icon qualli timitzilhuiz tla
mellac onoce amo mellac tlen tiquitohua, tla qualli tiquaz nin qualli tlacatl onoce amo. Tlaximotlalli que ochtopa otieya.
Occequin yolcame onahuatque tlamach:
-Man motlalli, tla tiquittacan!
Niman omotlalitihuetz occepa itzallan quame, oncan quilhuia coyotl:
-Axan ompa ximocahua, tehuan ye tiaui.
Oquicateque, mocuellotica ihuan pitzatzi, que iman oqui- nextito qualli tlacatl.
Qualli tlacatl oquitlazocamachilli qualli coyotl.
-Axan, qualli coyotl, cepan tiacan nochan.
-Tlen taitihue?
-Axan nicnequi timitzintlacolliz cequi piome.
-Amo, xiccahua; nehuatl ica nican nia.
-Amo, tiahue!
-Axan tlaxquita, ye tiotlac; ocachi qualli tla ticnequi tinechin- tlacolliz, rnoztla, zan ocuatzinco, xinechinhualiquilli ipan inin tlatlatelli, tirnitzchla, zan ocuatzinco, iquac ayemo quixohuatzin tonnalli; iman tzilliniz macuilli tepozcalapillolli ye oncan tiez iquion tocahua.
-Si no estas de acuerdo, trae cuatro personas y delante de ti les preguntare y veras como es cierto que un bien con un mal se paga.
Fuese luego el buen hombre en busca de cuatro animales machos. No tuvo que andar muy lejos, cerca de ahi los encontro. Llevo un buey, un caballo, un leon y un coyote. La culebra co- menzo a preguntar a cada uno de los animales, delante del buen hombre.
-Buen leon, foo es cierto que un bien con un mal se paga?
-SL
-Buen buey, foo es cierto que un bien con un mal se paga?
-SL
-Buen caballo, �no es cierto que un bien con un mal se paga?
-Si.
Cuando el buen hombre oyo lo que decfan aquellos anima- tes, que siempre un bien con un mal se paga, se asusto. Solo fal- taba preguntar al coyote si era o no cierto lo que decfa la cule- bra. Llegose la culebra al coyote:
-Buen coyote, dno es cierto que un bien con un mal se paga?
-Falta que vea yo como estabas y asi podre decir si es o no cierto lo que dices, y si esta bien que te comas a este buen hom- bre, o no. Ponte como estabas antes.
Los otros animales contestaronjuntos:
-iQue se ponga; veremos!
Entonces, la culebra se coloco otra vez entre los arboles, y luego le dijo el coyote:
-Ahora, lquedate: Nosotros ya nos vamos.
La dejaron retorciendose y chillando, como cuando la encon- tro el buen hombre. El buen hombre le dio las gracias al buen coyotito.
-Ahora, buen coyotito, vamos juntos a mi casa.
-�A hacer que?
-Quiero regalarte algunos polios.
-No dejalo: yo me voy por aqul.
-iNo, vamos!
-Mira, ahora ya es tarde; es mejor, si quieres regalarrnelos, que rnafiana temprano me los lleves sobre ese monticulo; te es- perare muy de mafiana; cuando aun no sale el sol. Al dar las cin- co ya estaras ahi. Asi quedamos.
-Amo ye, amo tihuallaz huan zan nenca nocuepaquin.
-Amo, in ica, nican tirnitzchia, qualli tlacatl.
Omocacaque que coyotl que tlacatl.
Qualli coyotl oquiquitzque ixtlahuac, huan oya qualli tlacatl no oquiquitzqui iohui. Oecoc ichan zan mocamauhcatlachfa. Quilhufa izouan:
-Tlenon mopan mochihua? Zan timocatlachfa!
Iman ye open quinonotza, tlen ipan omochihuazquia:
-Onicnextito cente couatl oquinequfa nechquaz. Niman omocamic zouatl.
-Yotimitzilhuiaya amo otiani; amo otinechcac, tlamo amo otimomotiani otiquiuac que ica Dios ihuelitzin amitla mopan omochin, icanica Dios omitztitlanilli inon yoyolcatl omitzpa- llehuito, tlamo axan nehuatl amo nicmatizqufa tlenon mopan omochihuani amo otiuallacallaquini.
-Axan oniquallicazqufa qualli coyotl.
-Mancamo Dios! Oncan quintlamiz nopiouan!
-Amo oquinec oniquilhuiaya, oncan oquin tlapepeniani Lien yehua oquinequini inon piome ocachi quaqualli, totomaque. Axan moztla zan ocuatzinco yotocaque ica nin yoyolcatl, niquinhui- quilliz cequi piome; xinech in tlapepenilli non quaqualli piome; moztla, yotimitzilhui, niquinhuicaz.
-Moztla amo cana tiatica. Amo nicnequi itla ticuiquilliniz inon xolopi yolcatl! Nian cente pioton! Yo nicnemilli occachi qualli tlen ticchihuaz.
-Tlenon? Tia xinechilhui!
-Amo xi ixquahuitl! Tien ticchihuaz xiquincahua piome, xiquinhuiquilli non chichime occachi tlaquaquani, xiquintlalli itic ichpoxatli ihuan zan que taciz canin mitzchfa, amo zazan ximo- pacho itlac zan hueca xiquincacahuilli.
-Tien oticnemilli amo qualli ca! Quenin ticnequi nicichhui- caz tlen amo nicuiquilizquia? Zan nicquamanaz! Tleca amo qualli tizohuatl? Nia niquinhuicaz piome.
-Yotimitzilhui que amo, huan tla tiquinhuicaz niquallaniz
ihuan nichueicachihuaz.
Tlacatl amo oquinec quiquallaniz izouan, oquichin tlen oqui- tequimacac. Moztlatica tlen oquichin oquinaqui itic ichpoxatli, zan
ocuatzinco oquiz. Oquinmamaten chichime oquinmacato nelli piome que yeyalhua omocaque; tlacatl oquinequfa amonpon oyeni
-No, no vendras y me haras regresar en balde.
-No, aqui te esperare, buen hombre.
En esto convinieron el coyote y el hombre.
El buen coyote tomo por el llano y se fue; el buen hombre tarnbien cogio su camino. Cuando llego a su casa no mas vela atontado. Le dice su mujer:
-{Que te pasa? Nada mas estas mirando atontado. Eruonces comenzo a contarle lo que le habta pasado:
-Me encontre con una culebra que queria comerme. Al oirlo se asusto la mujer:
-Ya te deda que no salieses. No me oiste, si no, no te hubie- ses espantado; ya viste que por la voluntad de Dios no te paso nada; porque Dios te mando a ese animalito para que te ayuda- se. De otro modo, yo no hubiera sabido lo que te habia pasado; no habrias regresado a casa.
-Ahora iba a traer al buen coyotito,
-iDios no lo quiera! Acabarfa con mis polios.
-No accedio a lo que le deda que escogiese el mismo los que quisiese entre los polios mejores y mas gordos. Mariana, muy temprano, quede con ese anirnalito en llevarle algunos polios. Escoge unos polios buenos pues mariana, ya Le dije, se los llevare.
-Manana no iras a ningun lado. No quiero que le II eves nada a ese maldito animal: ni un solo polio. Ya se me ocurrio que es lo que debes hacer.
-{Que? Dimelo.
-No seas tonto, {que ha de ser? Deja los polios y llevale esos perros que son de los mas mordelones; ponlos dentro del saco de pita y en cuanto llegues a donde te espera, sin acercarte a el demasiado, desde lejos, se los sueltas.
-Lo que has discurrido, mujer, no esta bien. {Como quieres
que le II eve lo que no debo llevarle? Lo enganarla. {Por que no eres buena, mujer? Voy a llevarle los polios.
-Ya te dije que no, y si se los llevas, me enfadare contigo, y arrnare la gorda.
El hombre no quiso disgustar a su mujer e hizo lo que ordena- ba. Al dia siguiente, metio los perros en el costal de pita y salio muy temprano. Se cargo los perros en lugar de los polios que ha- bia ofrecido el dia anterior. El hombre deseaba que no estuviese
8
coyotl; yoaciiaya tlacatl on moquequechtilana tla ye ompon oyeya onoce amo coyotl, oquixtlallo zan hueca. Coyotl zan papaqui pa- paxialohua, quinchfa ipiohuan, oecoc ipan tlatlatlelli canin ye oqui- chfaya cocoyotl, open huehuetzca coyotl, papaqui.
-Qualli cocoyotl yonihualla, timitzincahuillico piome, Axan, quenin ticnequi timitzincahuilliz, cecentiacan onoce tlamach?
-Cecentiacan amo, ocachi qualli tlamach xinechcahua, man
nitlamahuizo.
Open quicamactotoma ichpoxatli. Coyotl yomotlalli za quin-
chfa quizazque piome, on momamatti ye oquinquitzqui. Oquinca- can chichime, non nacazhuihuilaxtique. Coyotl zan que oquimitac ipan oyetaque, omocamic, iquion que omocamic noiqui omotlahuel- cuitiquiz ica chichime motehufa, motehufa, chichime oquitla- nitzpozteque coyotl, coyotl oquinquetzo nohuian, oquinmapopoztec oquinnacazcocoton, que ce que occe omocoltique. Coyotl zan que oquittac que oquixilique, ochollo ica itic quayo, amocehuitaya, otlachiaya ica nica oquincan amoqualli tlacatl ica ichichihuan; omataya canin oquicocoltique ihuan otlacolcho! ca ya coyotl oquitohuaya:
-Ua ... ua ... ua ... ua ... ua ... ua ... Qualli oquitohuaya couatl que
ce qualli ica ce amoqualli moxtlahual
ahf el coyote. Ya iba llegando el hombre, y estiraba el pescuezo para ver si ya estaba ahf el coyote. Lo descubrio desde muy lejos. El coyote, muy contento, iba y venfa, esperando sus polios. Llego arriba del montfculo donde ya lo esperaba el coyotito. Este cornen- zo a reir muy contento.
-Bueno coyotito -le dijo el hombre-, ya que vine a traer- te los polios. Ahora dime: ecomo quieres que los suelte? ,Uno a uno, o to dos juntos?
-Que no sea uno a uno; es mejor que sea juntos, para que yo me divierta cazandolos,
El hombre empezo a soltar la boca del costal; mientras, el coyotito se habfa sentado a esperar que saliesen los polios, irna- ginandose ya que los cazaba, senua que los cogfa. iY he aqui que le fue soltando los perros! iDe esos que arrastran las orejas! Y apenas los vio el coyote, ya estaban sobre el. Primero se asusto, y a la vez que se asusto, se revolvio furioso a refiir con los perros. Los perros le quebrantaron los huesos de las patas, mientras el Jos mordia por dondequiera, rornpiendoles las manos y desga- rrandoles las orejas. Mutuamente se lastimaron. En cuanto el co- yote comprendio que iban a ganarle, huyo bosque adentro. Se reposaba a trechos, volviendose a ver hacia donde habfa dejado al hombre con sus perros, y contemplando las heridas que le ha- bfan causado, exclamo llorando:
-Gua, gua, gua, gua ... iCon razon decfa la culebra que un bien con un ma! se paga!
Comentarios
Publicar un comentario