TLAHTLAPOWALTIN CUENTOS TLEN POWI ITLAHKOTIAN VERSIoN NAHUATL ESPAÑOL
TLAHTLAPOWALTIN
CUENTOS
TLEN POWI ITLAHKOTIAN
DE LA REGIÓN CENTRO DE VERACRUZ TEMPOWALTIN / VERSIÓN NÁHUATL / ESPAÑOL
WEHWEYI KOWAMEH
GRANDES SERPIENTES
EzEquiEl JiménEz RomERo
Zongolica, VERacRuz
Tlapowah tokohkoltzitziwah, ompa itech inon tepeyoh itokahkan Tlahkuiloltekatl, mochantiah miaktin kowameh, sekimeh wehweyih moskaltiah kanpa kipanowiah tlen achi sen tlakatl.
Oksekimeh kowameh sahpanowa yokokochkatikeh wan ikinon ihwi- yohkeh, ayakmo kanah motlalowah, san kochtokeh wan ikinon ihkuak tlakuasnekih, kamachalowah wan ika inihyoyo kintilanah tototzitzinteh noso oksekimeh yolkatzitzinteh tlen innawak papa- nowah wan kintolowah.
Cuentan nuestros abuelos, que en el cerro llamado Tlacuiloltecatl anidan grandes serpientes, y que algunas de ellas son tan enormes que rebasan el tamaño normal de un hombre.
También se dice que algunas son muy viejas y que por ello se han emplumado; todo el tiempo están durmiendo y cuando tienen ham- bre, arrojan por la boca una especie de vapor que se extiende por varios metros. por este medio atraen o jalan a los pajaritos u otros animalitos que se encuentran con ese vaho y se los tragan.
CHOKO TLEN
TLALNANTLI OKITENMIK
EL MUCHACHO QUE SOÑÓ A
LA MADRE TIERRA
Raúl macuixtlE quiahua
zongolica, VERacRuz
Inin tlahtolli onechpowili nosistzin wan yineli ihkon opanok. Kiihtowa kiwika kanah ome eyi xiwitl, ipan sempoalli wan nawi tonalli mestli junio omochihkeh yeh iwan ichoko inin tlamawisolli:
Inon kualkantika omehki nochoko, neh onitistoka wan yeh onechili:
—Teh Nana, techmelawili tleka ihkon onitenmik. Oniknankili:
—Tlen otiktenmik, itlah amo kuali? Yeh onechnankili:
—Onitenmik oniyah itech tepetl onitekipanoto wan oniknamik, sen nana tlakemtok, ikuetzin xopaltik wan kuatlakemtok ika ipayo noihki xopaltik, nana kuali okuapochinki, onechtlahtlani kanin nioh.
Neh oniknankili:
—Nioh nitekipanoti itech tepetl. Yeh onechili:
—Tlekan amo nikan timiltokah? notlanemitiltin welitis tlakuahkuaskeh.
—Ihkon timotlapowihtokeh ihkuak kanin se askakuawitl moketok onikittak se weyi pesohtli temotiwitz, kemeh onikwikatoka tepostlatoponilli, oniktlatoponili wan owetzito. Ihkuak oniknekiaya nikonkuis, nanatzin omotlelo okikuito.
Esta historia me la contó mi abuela, y según ella, realmente así ocu- rrió. Dice que hace algunos años, un 24 de junio, a ella y a su hijo les sucedió el siguiente hecho:
Ese día mí hijo se levantó temprano, yo estaba moliendo, se me acer- có y me dijo:
—Tú que ya eres mayor de edad, dime que significa este sueño que tuve.
Yo le respondí:
—¿Qué soñaste?, ¿algo malo?, anda dime, ¿qué fue lo que soñaste? Él me respondió:
—Soñé que fuí a trabajar al cerro y en el camino me encontré con una señora vestida de morado, un rebozo del mismo color que cubría su cabeza, era muy anciana, tenía el pelo completamente blanco y me preguntó que a dónde iba. Le contesté que al cerro a trabajar, entonces ella me dijo:
—¿Por qué no trabajas aquí, no ves que mis animales se mueren de hambre?
Así estábamos platicando cuando mire que en un huarumbo venía bajando un tejón. Como llevaba rifle le apunté y disparé rápida- mente. El animal cayó muerto, pero cuando intenté ir a recogerlo la anciana se adelantó y lo levantó. Me quede pensando:
—¿Por qué ella lo fue a recoger si fui yo quien lo mató?
Así estaba pensando cuando vi a la mujer que regresaba con el ani- mal y me dijo:
Neh onimoyehyeko:
—Amati tlekan ihkon okichi inon tenan, tekuani okikuito?, wan amo yeh okitoponilih.
Ihkon onimoyehyekohtoka ihkuak onikittak nanatzin amo okiwikak tekuani, yeh onechwalmakak wan onechili:
—Xikwika inin tekuani, xikchipawa, wan xikkuati inwah mochanehkawah, inon motlaxtlawil, san nimitztlatlahtia nikan xitekipano.
Neh oniknankili:
—Tlekan ihkon tikneki?
Ihkon nitenmiktok, nikitta keh yinelli iwan nimotlapowihtok, satepan otimonawatihkeh wan oniyah notlallan, onimoyehyekohtiah:
—Tlekan ihkon onechtokti nanatzin…
Inon tonalli nochoko oyaskia tekipanoti itech tepetl, kemeh ihkon okitenmik oniyehyeko okachi kuali amo oyaskia, koxamo kanah kowatl kitetexos, kanah okuillin kiminas noso itlah amo kuali ompa mochiwati.
Neh onikili:
—Amo itech tepetl xinemiti, okachi kuali xitlachiati mokahwentla, itlah xikchiwati, techtemoliti seki kamohtli, teotlakan tikuaskeh.
Otlakua wan onechilitewak kitemoti seki atlantetl, kemin oyaskia nenemiti okiwikaskia charpe, neh onikili:
—Tla tikyehyekowa itlah timochiwati okachi kuali xikwika motlatoponiloni.
—Llévate el animal, cocínalo y compártelo con tu familia, es como si te pagara, pero por favor trabaja aquí para que mis animales coman.
Yo le respondí:
—¿Por qué me pides eso?
Así estaba soñando como si realmente estuviera platicando con ella, después nos despedimos y me fui a trabajar al cerro.
Por ese sueño ya no quiso ir a trabajar, pensó que quizá una víbora lo mordería o algo malo le podía suceder. Y le dije.
—No pienses así, por lo menos ve a caminar por tu cafetal, busca algo que hacer, trae unos camotes para que podamos comer en la tarde.
Comió, y me dijo que iba buscar piedras de río porque pensaba llevar el charpe al cafetal, entonces yo le recomendé:
—Si piensas que algo malo te va a pasar, mejor llévate el rifle.
Él me obedeció, se echó al hombro el rifle y se fue. Yo me quedé en la casa limpiando, lavé, martajé el maíz, hice la comida. Ya era tarde cuando llegó cargando un costal, deduje que pesaba y pensé que me traía los camotes que le encargué.
Entró a la cocina, tiró su carga en el suelo y después fue a dejar el rifle a su lugar. Rápido fui a abrir el costal y grande fue mi sorpresa; adentro había un tejon. Cuando mi hijo me vino a alcanzar, le dije:
—Ya viste, el sueño que tuviste no te mintió, lo que soñaste se te cumplió. Ahora, así como ya se te cumplió una parte de tu sueño, tú cumple la otra, ve y siembra maíz ahí donde encontraste el tejón,
Nochoko onechwelkak, okonkuito itepos wan oyahki. Neh kalihtik onimokah onimotlaachiwi, onitlapak, onitlapayanki wan onitlakualchih. Yiteotlak onikittak owalehkok kimamahtiwitz sen kostalli motta weletik.
Neh onimoyehyeko yineli onechwalikili kamohtli. Okontlamotlak kanin nitlakualchihtok wan tepostli okitlatito. Neh oniktentlapoto kostalli, wan onikittak ompa aktok se weyi pesohtli. Ihkuak nochoko onechahsiko onikili:
—Otikittak yineli okiski tlen otiktenmik. Oniknankili:
—Axkan kemeh ihkon omitzmakak tekuani tlen otiktenmik, xitlayiti wan ximiltokati kanin otikahsik, ompa tlakuaskeh tekuanimeh wan ihkon tikwelkakis tlen tlalnantzin omitznawati.
Chokoh onechwelkak, oyahki otlayito, ompa kanin okahsik pesohtli wan amo niistlakati, inon milli kualtzin omomanki, wan tekuanimeh amitla okikuahkeh. Inon kihtosneki tlalnantzin okitlasohkamat nochoko, okiwelkak itlanawatil.
así comerán los animales de nuestra madre tierra, porque fue ella a quien soñaste, y eso fue lo que te pidió en el sueño.
Mi hijo me obedeció, ahí donde encontró al tejón, labró la tierra y sembró maíz. No miento, esa milpa creció bonita, dio mucha mazorca y los animales del monte no entraron a la tierra para comérsela.
Eso significa que nuestra madre tierra agradeció en esa forma que mi hijo hubiera cumplido sus deseos.
Comentarios
Publicar un comentario