La escritura del purépecha,Purépecha – Español,Español – Purépecha
palabras. Esperamos que la transcripción usada en esta edición sea útil, pero de ninguna manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purépechas mismos quienes deben decidir cómo desean escribir su propio idioma.
Además de haber ajustado las letras, también hemos ajustado el uso del acento gráfico para que corresponda más al sistema propio del idioma purépecha. Es decir, puesto que normalmente se acentúa la segunda sílaba de la palabra, solamente hemos indicado el acento con tilde cuando se acentúa otra sílaba, mayormente la primera.
Purépecha – Español
A
achaati [achäti] hombre ajusï [ajusÄ] ajo akamba maguey
akuitsi víbora, culebra, serpiente
amanhejchakua [ama‚ejchakua] fruta, antojitos
amatsï [amatsÄ] tejón
ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] peinar
ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua] peine, escobetilla
ambakerani limpiar, pelar ambakerantani sanar ambakiti bueno
ambamandini amanecer, esclarecer
ambarhini [ambaÌini] limpiar, labrar
(madera o piedra)
ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga erokani jaÌajka] esperanza
ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka] misterio
ambokuta calle
anchikuarhini [anchikuaÌini] trabajar anchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajador anchikuarhita [anchikuaÌita] trabajo anchperata mandado
andajpinuni nacer
andanguni [anda‚guni] alcanzar
andangutani [anda‚gutani] acabalar, completar
andarhiterani [andaÌiterani] arrimar, acercar
anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua] cadera
anhanchakua [a‚anchakua] pescuezo, cuello
anhanhikua [a‚a‚ikua] bata, camisa, vestido anhaparhakua [a‚apaÌakua] espinazo anhatapu [a‚atapu] árbol
anhaxurhini [a‚ašuÌini] pararse
anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini] antojarse
antsijkuni estirar antsikuni arrastrar antsitani jalar
aparhikuarhini [apaÌikuaÌini] hacer calor
aparhini [apaÌini] tener calor, sudar, quemarse
apeenda [apënda] jilote
apopu chayote
arhakuni [aÌakuni] rajar
arhani [aÌani] comer, tragar, tomar arhijperani [aÌijperani] disputar, reñir arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini] predicar arhini [aÌini] decir
arhintani [aÌintani] leer arhirukuni [aÌirukuni] atajar arho [aÌo] rastrojo
arhukuni [aÌukuni] repartir, dividir, partir
aspiti sabroso
atajpini golpear, pegar (a una persona)
atajperani pelea
atani pegar, golpear, lastimar
atantani pintar
atarantani vender
atarhini [ataÌini] embarrar, untar
atarhukuni [ataÌukuni] atajar, embarrarle
(de alguna cosa en las narices)
atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] quejarse, comer
(alguna cosa sin ayuda del otro)
auani conejo
axamu [ašamu] horcón axani [ašani] enviar, mandar axu [ašu] aquí
axuani [ašuani] acá
axuni [ašuni] venado
Ch
cha ustedes
chanoata granizo
charani tronar, reventar, hacer una explosión
charari reventado, agrietado charhaku [chaÌaku] criatura, bebé charhapiti [chaÌapiti] rojo
chatani clavar
chekakua canoa
chekamiti espina
chekarhitani [chekaÌitani] espinar
cherani asustar
cheremikua red (para pescar)
chéta susto, miedo
chinini arrugarse
chixunda [chišunda] liendre
chkári leña, madera
chkári uirhipiti [chkari uiÌipiti] palo
chkérani aflojar chkuanderakua mentira chkuanderani mentir chkuanderari mentiroso chkurhini [chkuÌini] picar chóchu langosta
choperi duro, macizo
chpíri lumbre, brasa
chpíri etetsï [chpiri etetsÄ] luciérnaga
chpíri k’éri fogata chuparhini [chupaÌini] chupar chúri anoche
churikua de noche
chútakuarhini [chutakuaÌini] ahuyentarse
chutani corretear
chutantani expulsar, corretear
chuxani [chušani] seguir
Ch’
ch’anakua juego, deporte ch’anakua uandakua chiste ch’anani jugar
ch’anarakua juguete ch’atarani machucar ch’erapiti áspero, rasposo ch’éti cola
E
echeri tierra, terreno
echerindu suelo
eiakuni ofrecer, prometer
eianguni [eia‚guni] avisar, dar aviso
éjpu cabeza ekuakuni doblar ekuarhu [ekuaÌu] patio enandi guayaba
eperuni lazar
eraani [eräni] mirar
erakuni escoger
eramarhandikua [eramaÌandikua] luz
eramarhaskutani [eramaÌaskutani] iluminar, alumbrar
eranchini alzar (la vista) erandini amanecer eratsintani pensar, meditar erhutani [eÌutani] encender erokani esperar
eroksï [eroksÄ] comal
éskua ojo
etsakuni desparramar, extender
etskuni prender (lumbre)
exekuarhintani [ešekuaÌintani] encontrarse, hallarse (alguna cosa)
exeni [ešeni] ver
exentani [ešentani] hallar, encontrar
exerani [ešerani] enseñar, mostrar
I
x este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
iarhatsikata [iaÌatsikata] orines
iarhatsini [iaÌatsini] orinar
iásï [iásÄ] ahora, hoy
iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] despacio, lento
iauakua hielo iauani lejos, helar iauarhi [iauaÌi] metate
iauarhukata [iauaÌukata] adobe ichantskani acostar (cosa larga) ichapani acostar
ichapini acostarse
icharhuta [ichaÌuta] canoa (de remar)
ichuki plano
ichupani, ichuskuni tortillar
ichuskuta tortilla
ietani mezclar, revolver
ijada ahijada
ikiani enojarse
ikiani exeni [ešeni] odiar ikiata, ikiatapu ira, coraje ikichakueni jajkuni ensuciar
ikichakueni jásï [jasÄ] bochornoso, feo
ikichani asco (tener)
ima él, aquél
imeecha [imëcha] ellos inchakuni saquear, penetrar inchani entrar
incharani hacer entrar, meter incharhini [inchaÌini] penetrar incharini adentro
inchatiru tarde
inde ése
intsïmperakua [intsÄmperakua] regalo intsïmpini [intsÄmpini] regalar intskuni, intspini dar
intskuntani entregar
intspikuarhini [intspikuaÌini] vender
ioantani llorar (a gritos) ioarhini [ioaÌini] llamar iondakuarhu [iondakuaÌu] tarde iondani tardar
ióndera jarra, jarro
ióntki hace tiempo
ióntki anapu antiguo iorheatani [ioÌeatani] regar iórhekua [ióÌekua] río, creciente
iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu] arroyo, corriente
iósti largo iotati alto irekani vivir
irepita cuatrocientos
ireta pueblo
ireta k’éri pueblo grande, ciudad
irhandurhakua [iÌanduÌakua] talón, calcañar
irhini [iÌini] enrollar, envolver irhintani [iÌintani] envolver (otra vez) isingua [isi‚gua] armadillo
ísï [ísÄ] así
ísku eratani despreciar
ísku jámani vagar
ísku jángua [isku ja‚gua] adulterio
itukua sal
itukua jatarakua salero, tobillo
itumiti salado
itsï [itsÄ] agua
itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] bautizar
itsï uerati [itsÄ uerati] fuente de agua, manantial
itsïmakua [itsÄmakua] agua (para beber)
itsïmani [itsÄmani] beber
itsukua leche
itsukua akuni mamar
itsutani fumar iuikua leña iuini leñar iunuri curva
iurhiri [iuÌiri] sangre
iurhiri tsïtani [iuÌiri tsÄtani] sangrar
iurhitskiri [iuÌitskiri] soltera, muchacha, jovencita
iurhuntani [iuÌuntani] gotear, destilar
iurhurani [iuÌurani] colar
iurhuntani [iuÌuntani] colar (por segunda vez)
iurhuratarakua [iuÌuratarakua] coladera, colador
iurhurukua [iuÌurukua] catarro iurhutsiti [iuÌutsiti] flaco iusïrhukua [iusÄÌukua] catarro ixu [išu] aquí
J
jaakuarhini [jäkuaÌini] apurarse
jacha hacha jajchutakua calzones jájki mano
jájki jimbo atani pegar (con la mano)
jájkundini apestar; tener olor
jajkundiri apestoso jajkuni embarrar, ensuciar jakajkuni creer
jamani cocer; andar
jandiajku solo, único
janhanharhini [ja‚a‚aÌini] obedecer
janhaskani [ja‚askani], janhastani
[ja‚astani] entender janhaskua [ja‚askua] visión janhastakua [ja‚astakua] explicación janikua lluvia, nube
janintserakua llovizna
jantsiri pie
jantspini servir
jantspiri sirviente, criada, mozo
japonda laguna, lago
jápu nixtamal
jápu t’upuri ceniza
jarhaakuni [jaÌäkuni] agujerar, escoplear
jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] escoplo, formón, broca
jarhakuni [jaÌakuni] excavar
jarhani [jaÌani] estar
jarhoajpikua [jaÌoajpikua] apoyo, ayuda
jarhoatani [jaÌoatani] ayudar
jatani montar
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad) jatirini edad madura (tener) jatsierani acabar, terminar jatsikuarhini [jatsikuaÌini] tener
jatsikuarhini úni [jatsikuaÌini uni] enriquecer
jatsikuni poner
jatsintani sepultar, plantar
jatsirani echar
jauanhini [jaua‚ini] hondo
jauamini hondo (agua)
jauarakuarhini [jauarakuaÌini], jauarani
levantarse
jauiri pelo, cabello jaxiti [jašiti] sucio jeiaki ratón
jeiaki iuiri rata
jeiapanhintani [jeiapa‚intani] gustar, agradar
jénchekua temblor
jéncheni temblar
jeuetani revolver, mezclar
ji yo
jikikua hipo jikuani bañarse jimajkani entonces
jimanga [jima‚ga] donde
jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka] baño (donde se baña)
jimbanherantani [jimba‚erantani] renovar
jimbanhi [jimba‚i] nuevo
jimbo por
jimini allí
jingoni [ji‚goni] con
jingonikua [ji‚gonikua] hermana (de mujer)
jini allá
jirejtani respirar
jirikuarhini [jirikuaÌini] esconderse
jirinhani [jiri‚ani], jirinhantani
[jiri‚antani] buscar
jiskani esconder
jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni] llorar a gritos
jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua] grito jiuakuarhini [jiuakuaÌini] gritar jiuani vomitar
jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame coyote
jo sí
jokuni amarrar
jonguarhikua [jo‚guaÌikua] faja jonguarhitini [jo‚guaÌitini] fajado jorhenani [joÌenani] saber jorhendani [joÌendani] enseñar
jorhengua [joÌe‚gua] enseñanza, sabiduría jorhenguarhini [joÌe‚guaÌini] aprender jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti] discípulo
jorhentani [joÌentani], jorhepintani
[joÌepintani] calentarse jorheperani [joÌeperani] calentar jorhepiti [joÌepiti] caliente
jósku estrella
jua jua arhini [aÌini] ladrar
juáni traer
juantsïkuastani [juantsÄkuastani] darle vuelta, voltear
juáta cerro, monte
juatarhu anapu [juataÌu anapu] silvestre
jucha nosotros
jukakuarhini [jukakuaÌini] ponerse (así mismo)
jukari demasiado jukarini puesto jukskani sembrar júkua tos
júni toser
jupajtsïni [jupajtsÄni] bañarse, lavarse la cabeza
jupakata lavado (ropa)
jupakuarhini [jupakuaÌini] lavar (su ropa)
jupani lavar jupikani agarrar jurajkuni dejar
juramuni ordenar, mandar
juramuti gobernante, jefe, amo
juramuti jantspiriri patrón, amo
jurhani [juÌani] venir jurhiakua [juÌiakua] de día jurhiata [juÌiata] Sol jurhiatikua [juÌiatikua] día
jurhijkandani [juÌijkandani] derecha
jurhimberantani [juÌimberantani] enderezar
jurhimbiti [juÌimbiti] derecho jurhintskua [juÌintskua] rodilla jurhixakata [juÌišakata] guisado, frito jurhixani [juÌišani] guisar, freír juruncha agachado
K
ka y
kachukuni cortar, trozar
kajtsïkua [kajtsÄkua] sombrero
kakatsï [kakatsÄ] chachalaca
kamachani abrazar
kamachakuni abrazar (por el cuello)
kamanarhini [kamanaÌini] abrazar (a un niño)
kamapakuni abrazar (por la cintura)
kamata atole
kamatsïta [kamatsÄta] sesos
kambanu campana
kándi sordo
kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani] nacer
kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani] renacer
kánharhikua [ká‚aÌikua] máscara, cara
káni ¿cuándo?
kanikua mucho, bastante kanindi, kanimu cesto, canasta kantsperata deuda
kantspini deber kapindikua obscuridad kapindini obscuro, obscurecer kapindu en lo obscuro karakata escrito, escritura
karakata jajki jimbo manuscrito
kárani volar karani escribir karari escritor
karhajpini [kaÌajpini] hinchar
karhakua [kaÌakua] arriba
karhamakua [kaÌamakua] subida, cuesta arriba
karhamani [kaÌamani] subir karharani [kaÌarani] ascender, subir karhasï [kaÌasÄ] gusano, tejocote karichi borrego
karukuni romper
katamba lengua
katsarhini [katsaÌini] morder
katsarhikata [katsaÌikata] mordido
katsikuni prensar, apretar
kauaru barranca
kauini emborracharse
kauicha borracho
kaxumbini [kašumbini] manso, humilde
kaxurhakua [kašuÌakua] ala
kekua escalera
késtakuni apartarse, quitarse kestatani, kenditani quitar kétsikua abajo
kétsimakua bajada kétsini bajar, descender kojti ancho
kóki sapo
komarhikua [komaÌikua] oración komarhini [komaÌini] adorar, orar, pedir kómu nitamakua miseria
kómu nitamani ser pobre kóntperata gracia kuájchakuni librar kuájpini defender
kuájpintani salvar, defender, librar
kuakarani mojar
kuakari mojado kuanhasï [kua‚asÄ] rana kuanini pedir prestado
kuanitani prestar
kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini] dar prestado
kuaraki ardilla
kuarasï [kuarasÄ] pato
kuarhaakuni [kuaÌäkuni] convencer kuarhakuni [kuaÌakuni] quebrar kuarhukpiti [kuaÌukpiti] ladrón kuarhukuni [kuaÌukuni] atajar, robar kuaroxikua [kuarošikua] viruela kuatantani aburrirse
kuatapiti blandito kuatarani cansarse kuáti gemelo kuatsita excremento kúchi puerco kuechenda saliva
kuenarhini [kuenaÌini] lamer kuendekurhini [kuendekuÌini] doblarse kuenta úni contar
kuenta úri contador
kueraakata [kueräkata] criatura kueratani faltar, desatar kuinguisï [kui‚guisÄ] codo
kuiparhakua [kuipaÌakua] carga
kuiparhani [kuipaÌani] cargar
kuiparhatani [kuipaÌatani] cargar (a otro en la espalda)
kuixurhini [kuišuÌini] arrodillarse
kúmu tuza
kunajkani tragar
kunguarhini [ku‚guaÌini] juntarse
kunguarhintani [ku‚guaÌintani] juntarse
(otra vez) kuntani encontrar kupanda aguacate
kuparhatani [kupaÌatani], kurhutani
[kuÌutani] agregar
kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini] pedir
kurhandini [kuÌandini] oír, escuchar, entender
kurhanguni [kuÌa‚guni] entender, comprender
kurhini [kuÌini] quemarse kurhirakua [kuÌirakua] cal kurhirani [kuÌirani] quemar kurhitani [kuÌitani] agregar, juntar kurhitsi [kuÌitsi] zopilote
kurucha pescado
kurucha p’imani pescar
kuruku guajolote
kuskani sonar
kustakua instrumento de música
kustani tocar
kutukua, kuturhutani [kutuÌutani] coyuntura, juntura
kuturani añadir, unir
kutsari arena
kútsï [kútsÄ] mes; hembra kutsïkua [kutsÄkua] oreja, oído kutsïmiti [kutsÄmiti] vieja kútsïti [kútsÄti] hembra
K’
k’amakuarhini [k'amakuaÌini] acabarse
k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] culpa, pescado
k’amatani acabar, terminar (totalmente)
k’amerani amargar k’ameri amargoso k’amukua cántaro
k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini] engañarse
k’arhanchini [k'aÌanchini] suspirar
k’arhani [k'aÌani], k’arhapini [k'aÌapini] engañar
k’arhapikua [k'aÌapikua] engaño k’arhatani [k'aÌatani] barrer k’arhichakua [k'aÌichakua] sed k’arhichani [k'aÌichani] tener sed k’arhingua [k'aÌi‚gua] hambre
k’arhini [k'aÌini], k’arhirani [k'aÌirani] secar
k’arhintani secarse k’arhiri [k'aÌiri] seco k’arhisï [k'aÌisÄ] flaco k’auasï [k'auasÄ] chile
k'éni crecer
k’éri grande
k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini] glorificar, alabar, adorar
k’éri ireta pueblo grande, ciudad
k’éri janikua aguacero
k’éri ma chpíri fogata, fogón
k’éri xarhintku [k’eri šaÌintku] muy de madrugada
k’esï [k'esÄ] ala
k’irhimikua [k'iÌimikua] cosquillas
k’uanhapiti [k'ua‚apiti] tieso
k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani] regresar, devolver
k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani] regresar, volver
k’uanikuni tirar k’uarani roncar k’uarapu alacrán k’uaunchini aullar
k’uengua [k'ue‚gua] garganta, laringe k’ueramu ocote, madera resinosa k’uetsaperakua pesa
k’uetsaperani pesar
k’uetsapiti pesado k’uikirhini [k'uikiÌini] azotar k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua] látigo,
chicote
k’uikuarhini [k'uikuaÌini] dormirse
k’uimuni chiflar, silbar
k’uinchikua fiesta
k’uinhchakua [k'ui‚chakua] sueño
k’uíni dormir k’uirakua petate k’uiriperani criar k’uiripini crecer k’uiripita carne k’uiripu persona, gente k’uitsiki zorrillo
k’umanchikua casa, morada
k’umanda sombra
k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua] cachete
k’umsta loma chica
k’uratsikua vergüenza
k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini] preguntar
k’urhu [k'uÌú] codorniz
k’utitsini inclinarse, agacharse
M
ma, maechakua uno
ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] una cuarta
manamani batir manamatarakua batidor manatakuni batir, mover
manatakata batido, movido manatani mover, menear marhoani [maÌoani] servir máru algunos, unos
mátakuni pegar
mátakata pegado
máteru otro
matirhini [matiÌini] pellizcar
media dinero meiampikua pago meremerejkuni brillar miáni pensar
miátani acordarse miiuni contar, conocer miiuri contador mikani tapar, cerrar míkua tapón
minhani [mi‚ani] encerrar
mintsikani tener fe, confiar
mintsikuarhini [mintsikuaÌini] descansar, reposar
mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni] ser fiel
mintsita corazón
mintsita jatsikuntani alentar, animar, consolar
mirikuarhini [mirikuaÌini] perder el sentido, olvidarse de alguna cosa
misiri chispas (de lumbre)
misitu gato
miskuarhita [miskuaÌita] tristeza
mítakua llave
mítakuarhini [mitakuaÌini] abrirse
mítani abrir
mitini conocer, saber moantani arrepentirse mójtakuni cambiar móndani vaciar
mónharhi [mó‚aÌi] rabioso moskuni cambiar (de lugar), mudar motsini mudarse
murutani arrancar
N
na xani [šani] ¿cuánto?
naandi [nändi] madre
naandi k’éri [nändi k'eri] abuela
nakinterku cualquiera nana kútsï [kutsÄ] luna nanaka sapichu niña nani ¿dónde?
nanina ¿cómo? nanita abuela ne ¿quién? niarani llegar
ninirani madurar, cocer
niniri cocido, maduro
nipiri grillo
nirani ir
nitamani de paso, pasar
no ámbe [nombe] nada
no ióstarhari [no iostaÌari] chaparro
no iósti corto
no káni ambakiti corriente
no kosti angosto
no ma ni uno, ninguno
no méni nunca no nema nadie no sési mal
no sési jásï [no sési jásÄ] feo
no sési jásï úkua [no sési jásÄ ukua] iniquidad, maldad
no sési úri impío
nombe nada
nombe jatani vacío
nombe jauiri jukari calvo, pelón nombe rantani borrar, deshacer nótki todavía no
nunuxi [nunuši] mudo
O
orhemani [oÌemani] adelantarse
orhepani [oÌepani] adelantarse, adelante
P
pakarani quedarse, sobrar pámbini acompañar pámpiri compañero
pándi sordo
páni llevar; tener diarrea
pántani acarrear, transportar
parakata mariposa
parhakpini [paÌakpini] mundo parhangua [paÌa‚gua] piedra de fogón parhantsï [paÌantsÄ] clavo
pasïri [pasÄri] pellejo
patakuarhini [patakuaÌini] apagarse
patani apagar
patsajtsïni [patsajtsÄni] aprender
patsani guardar
patsïntsï [patsÄntsÄ] calvo, pelón
pauani mañana penchumikua boca perejkuni voltear
perentsï jukua [perentsÄ jukua] tosferina
petani sacar
petantani expulsar
pexu kua [pešu kua] espalda
piani comprar
piiuni desgranar
pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] santidad pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] santo
pímu palma pinandikua paz, calma pinandini silencio (estar en) pindani espiar
píntsï, píntsïta [pintsÄ, pintsÄta] espiga de maíz
pípi jemba hermano
pirekua canción
pirenchi hermana (de hombre)
pireni cantar
pireri cantador
pirirantani adornar piritakua relámpago, rayo piritani relampaguear piruakua hilo
piruani hilar
pitsijkuni caer (de la mano) pitsïnduni [pitsÄnduni] resbalarse pixini [pišini] ampollar
porhechi [poÌechi] olla puátspintani perdonar puátspintsti perdonador pucharani machucar, aplastar puchurku tierno
purhu [puÌú] calabaza
puruani hervir puruata espuma putimukua beso putimukuni besar
P’
p’akchakuni empujar p’amekua dolor, dolencia p’amenchakua enfermedad p’amenchati enfermo p’amojkperakua misericordia
p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini] lamentar
p’angua [p'a‚gua] escoba
p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu] escoba chica
p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] torcer hilo
p’arhini [p'aÌini] tocar
p’atamu carrizo
p’ikuarherani [p'ikuaÌerani] sentir
p’ikukua aguja p’ikuni cortar p’ikuntani cosechar p’imutantani salvar
p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini] salvarse
p’imutantspiti salvador p’indintani cicatrizar p’indiri cicatriz
p’irani recibir, tomar, quitarse p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini] citar p’itani sacar
p’orhe [p'oÌe] indígena p’orhembini [p'oÌembini] visitar p’orhota [p'oÌota] fosa, agujero p’ukukua gordura, grasa
p’ukuni engordar p’ukuri gordo, pino p’úmu palma p’undanchatakua corva
p’unguari [p'u‚guari] pluma de ave
p’unitani soplar
R
rengestï [re‚gestÄ] cojo
S
sáni algo, un poco
sánititu muy poco, poquito
sapichu chico sarochani ronco (estar) seperi polilla
sési bien, bueno
sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] alabarse, tener bonito nombre
sési jásï [sesi jasÄ] bonito, hermoso
sési jatsintani acomodar bien, componer
sési jimbo de verdad, verdadero sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería,
brujería
sïkuapu [sÄkuapu] araña sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero sïkuitani [sÄkuitani] pelar sïndari [sÄndari] reata
sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) sïndurani [sÄndurani] espesar sïni [sÄni] diente
sïni xexarakua [sÄni šešarakua] muela
sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir
sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini] robar
sïpatani [sÄpatani] traicionar sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón sïpiani [sÄpiani] apestar sïpiari [sÄpiari] apestoso sïpiata [sÄpiata] medicina
sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar
sïpiruni [sÄpiruni] oler sïraata [sÄräta] humo sïranda [sÄranda] papel
sïranda arhini [sÄranda aÌini] leer
sïrangua [sÄra‚gua] raíz
sïrijtakua [sÄrijtakua] naguas, vestido
sïrikuni [sÄrikuni] coser sïrpiri [sÄrpiri] rayo sïruki [sÄruki] hormiga
sïruki sapichu [sÄruki sapichu] hormiguita
sïruri [sÄruri] uva, bejuco
sïturhi [sÄtuÌi] tripa, estómago, barriga sïuamani [sÄuamani] ahumarse sïuangua [sÄua‚gua] cuerno
sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo atani] cornear
sïuari [sÄuari] sucio sïuini [sÄuini] remolino sununda lana, cobija de lana sutupu bolsa, morral (de pita)
sutupu sapichu bolsa de pita chica
T
taa [tä] casa
taati [täti] padre
taati k’éri [täti k'eri] abuelo
takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo
takusï úni [takusÄ uni] remendar
tamapu viejo
tambonharhini [tambo‚aÌini] derrumbar tanantsï [tanantsÄ] tábano tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] atrancar tarharani [taÌarani] levantar, alzar tarhemu [taÌemu] sauce
tarheni [taÌeni] arar
tarheta [taÌeta] milpa tarhiani [taÌiani] hacer aire tarhiata [taÌiata] aire, viento
tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani] inflar
tata señor
tatita abuelo
tataka muchacho
tataka sapichu niño
tatsikua después
tauasï [tauasÄ] hígado
taxindi [tašindi] sordo
taxinharhi [taši‚aÌi] ciego, tuerto
teiarhini [teiaÌini] lastimar
téjki uña
tekaantani [tekäntani] aguantar, sufrir tekaantskua [tekäntskua] paciencia tekarakua angaro, cincel
tekarhini [tekaÌini] carpintear, cincelar teksarhutani [teksaÌutani] tropezar tékua miel, dulce
témba esposa tembini diez tembucha novio
tembuchakua casamiento
tembuchani casarse (hombre)
tembunhani [tembu‚ani] casarse (mujer)
teni olote
téni dulce (estar) tepari grueso, gordo tepeni tejer
térani endulzar
terekua hongo
terekuarhikua [terekuaÌikua] risa terekuarhini [terekuaÌini] reír tereni podrirse
teretsikua tifoidea
téri dulce
terojkani medio, mitad
terojkani churikua medianoche
teronukua patio
teroxutini [terošutini] mediodía
texarhini [tešaÌini] picar tiamu fierro, hierro tikuilichi lagartija
tíndi mosca
tinguixurhini [ti‚guišuÌini] arrodillarse
tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚arakua] calentura
tiosta templo, iglesia tirhindikua [tiÌindikua] arete tirhipani [tiÌipani] colgar tiriapu elote
tisïki [tisÄki], tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti] velludo, peludo
tisïmikua [tisÄmikua] bigote, barba
tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari] barbón, barbudo
tixatani [tišatani] prender (lumbre)
tkúpu mosquito, zancudo
toma chixukua [chišukua] tomate
tukuru tecolote
tumbi soltero, joven, mancebo
tumina dinero
túpu ombligo
turhikata [tuÌikata] garrapata turhipiti [tuÌipiti] negro turhiri [tuÌiri] brasa, carbón
tuskuni enterrar
T’
t’ámu cuatro
t’énkt’enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] cabecear
t’epani regar t’ireni comer t’u tú
t’uatani escupir
t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo
t’upuri polvo
t’urhari [t'uÌari] jilote
t’uruntskani empinar
Ts
tsajpani tostar tsakapindu pedregal tsakapu piedra tsánda Sol
tsandini hacer calor
tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] palpitar tsanguarani [tsa‚guarani] brincar tsanharhikua [tsa‚aÌikua] sueño tsanharhini [tsa‚aÌini] soñar
tsápki gavilán
tsarhantani [tsaÌantani] colar
tsarharakua [tsaÌarakua] cedazo, cernidor
tsepuni picar
tserhukua [tseÌukua] frente tsikakuarhini [tsikakuaÌini] doblarse tsikakuni doblar
tsikata gallina
tsikata jatakua gallinero
tsikini brotar
tsikintani brotar, retoñar
tsikintsti retoño tsimani dos tsinapini curar
tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse
tsintani resucitar, revivir tsintskua resurrección tsípa mañana
tsipikua vida
tsipikuarhini [tsipikuaÌini] alegrarse, divertirse
tsipini alegre (estar) tsípiti crudo, vivo tsípku temprano
tsíri pulga; maíz tsirintsirijkuni temblar tsítantani resucitar tsitarani exprimir tsïkiata [tsÄkiata] cesto
ts/ïnchini [tsÄnchini] tirarse, perderse ts/ïndi [tsÄndi] viuda, viudo tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] muro, pared
tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encía
tsïpambiti [tsÄpambiti] amarillo tsïreri [tsÄreri] masa, harina ts/ïtani [tsÄtani] tirar, perder tsïtsïki [tsÄtsÄki] flor
tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] avispa tskandini resbaloso tskanduni resbalarse
tskijkurha [tskijkuÌa] miserable, avaro
tsúkua estornudo tsúmba pestaña tsumindi esquina
tsúni estornudar
tsúntsu olla
tsuntsu ióndera jarra tsuparhini [tsupaÌini] chupar tsurhumbini [tsuÌumbini] zarza
Ts’
ts’ame coyote ts’auapiti delgado ts’éjkuni probar, calar ts’emuni probar (el sabor) ts’eritani medir
ts’eritarakua medidor, medida
ts’irakua lombriz
ts’irapini frío (estar)
ts’irapintani enfriarse, refrescarse
ts’irari frío
ts’ïma [ts'Ämá] ellos
U
uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión
uájpa hijo
uakasï [uakasÄ] buey
uámba marido, esposo
uanaakurhani [uanäkuÌani] pasearse
uanakuni cruzar
uandajpani saludar, hablar
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] predicar
uandakua palabra
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto a una persona)
uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] afligirse
uandanhiata [uanda‚iata] tristeza
uandani hablar uandantani avisar uandantskua historia, cuento uandanuntani despedirse uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] rezar
uandauandamiti hablador (persona que platica mucho)
uándikpiti homicida uandikuni matar uandikuti matador
uandontskuarhini [uandontskuaÌini] platicar
uandontskuarhita [uandontskuaÌita] plática
uanhamukuni [ua‚amukuni] orilla
uánikua muchos uanojtakuni rebasar uanokuni cruzar
uaparhikua [uapaÌikua] cedro uarhamukuni [uaÌamukuni] afilar uarhani [uaÌani] bailar
uarhasï [uaÌasÄ] camote uarhiiti [uaÌiiti] mujer uarhikua [uaÌikua] muerte uarhini [uaÌini] morir
uarhiperakua [uaÌiperakua] pelea, guerra
uarhipini [uaÌipini] pelear uarhiri [uaÌiri] muerto, cadáver uarhokua [uaÌokua] red (para pescar) uarhoni [uaÌoni] pescar
uarhotani [uaÌótani] sacudir, rozar uasïsï [uasÄsÄ] murciélago uatsotakua cerca de madera uatsotani cercar
uauapu abeja
uauapu k’éri abeja grande, abejón
uauarhini [uauaÌini] sacudir
uaxakani [uašakani] sentarse
uaxantsïkua [uašantsÄkua] silla, asiento, banco
uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua sapichu] banquito
ueenakuarhu [uënakuaÌu] principio
ueénani [uënani] principiar
ueénani anapu [uënani anapu] primero ueerani [uërani] salir (a un viaje) uekajchakua collar (de mujer)
uekamini caer (al agua)
uekani querer
uekorhini [uekoÌini] caer
uekperakua amor uekpini amar uekua lágrima
uembini querer mucho (a una persona)
uéramani en la salida, en la orilla de un pueblo
uerandu jupindi huérfano uérani salir (de la casa) uerani llorar
uexurhini [uešuÌini] año
uíchu perro
uikixkandani [uikiškandani] izquierda
uinani recio
uinatani envolver
uinhamarhini [ui‚amaÌini] exigir uinhapikua [ui‚apikua] poder, fuerza uinhapini [ui‚apini] fuerte, tener fuerza uinhapiti [ui‚apiti] fuerte
uiniarhani [uiniaÌani] llenarse (el estómago)
uinirani llenar uiniri lleno uiramu laja
uirhijpini [uiÌijpini] rodar
uirhipiti [uiÌipiti] redondo
uiriani correr
uiriari corredor, persona que corre uiriatani hacer correr, corretear uirikani asar
uitsakua zacate
uitsindikua ayer
uitsindikua chuskuni anteayer uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua] peine ujchakurani bendecir
úkua trabajo, obra, quehacer
úkua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargiri‚aka] ministerio
úkuri tlacuache
umirhukuni [umiÌukuni] ahogar
umirhuni [umiÌui] ahogarse úni hueso; hacer, poder úntani armar, componer úntskantani adornar upaskuni sumir, hundir úrakua utensilio uraperantani blanquear urapiti blanco
urhani [uÌani] jícara
urhi [uÌi] nariz
úrhuata [uÌuata] zapote urhukata [uÌukata] molido urhuni [uÌuni] moler urhuri [uÌuri] molendero utasï [utasÄ] todavía
utuksï [utuksÄ] concha, caracol
uxuta [ušuta] llaga
X
xakua [šakuá] quelite
xanharani [ša‚arani] caminar, andar xanharapani [ša‚arapani] caminando xanharu [ša‚aru] camino, calle xanirani [šanirani] marchitar
xanoata [šanoata] granizo
xapo [šapó] jabón
xaramita [šaramita] bofe, pulmón
xarhantani [šaÌantani] aparecer
xarhatani [šaÌatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [šaÌiani] nadar
xárhini [šáÌini] temprano
xarhiperani [šaÌiperani] agriar, leudar xarhipini [šaÌipini] agrio (ponerse) xarhipiti [šaÌipiti] agrio
xarhisï [šaÌisÄ] rata
xatini [šatini] tarde
xenchakuarhini [šenchákuaÌini] balancearse
xengua [še‚gua] capulín
xepiti [šepiti] perezoso, flojo
xerentani [šerentani] descomponer, derribar
xeretani [šeretani] alborotar xexakua [šešakua] chicle xexani [šešani] masticar
xirhimikua [šiÌimikua] cosquillas xukani [šukani] regañar xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa
xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua p'irani] desnudarse
xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse
xúmu [šumu] neblina
xunhanda [šu‚anda] resina
xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda k'uajtsÄtakua] copal
xurhata [šuÌata] algodón xurhijki [šuÌijki] curandero xuxumarhata [šušumaÌata] rocío
Español – Purépecha
A
abajo kétsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejón uauapu k’éri
abrazar kamachani
abrazar a un niño kamanarhini [kamanaÌini]
abrazar por el cuello kamachakuni
abrazar por la cintura kamapakuni
abrir mítani
abrirse mítakuarhini [mítakuaÌini]
abuela nanita, naandi k’éri [nändi k'eri]
abuelo tatita, taati k’éri [täti k'eri]
aburrirse kuatantani
acá axuani [ašuani]
acabalar andangutani (completar)
[andá‚gutani]
acabar k’amatani, jatsierani
acabarse k’amakuarhini [k'amákuaÌini]
acarrear pántani
acercar andarhiterani [andáÌiterani] acomodar sési jatsintani (bien) acompañar pámbini, pámbitani acordarse miántani, miáni
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga)
acostarse ichapini
acusar uandakuntani
adelantarse orhemani [oÌemani], orhepani uerani [oÌépani uérani]
adelante orhepani [oÌepani]
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauáÌukata], iauarhikata [iauáÌikata]
adorar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini], komarhini [komaÌini]
adornar úntskantani, pirirantani adulterio ísku jángua [isku ja‚gua] afilar uarhamukuni [uaÌamukuni],
uarhamukuntani [uaÌámukuntani]
afligirse uandanhiakuarhini [uandá‚iakuaÌini]
aflojar chkérani
agacharse k’utitsini
agachado juruncha
agarrar jupikani
agradar jeiapanhintani [jeiapa‚intani]
agregar kúparhatani [kúpaÌatani], kúrhutani [kúÌutani], kúrhitani [kúÌitani]
agriar xarhiperani [šaÌíperani]
agrietado charari
agrio xarhipiti [šaÌípiti]
ponerse agrio xarhipini [šaÌipini]
agua itsï [itsÄ]
agua para beber itsïmakua [itsÄmakua]
aguacate kupanda aguacero k’éri janikua aguantar tekaantani [tekäntani] aguja p’ikukua
agujerar jarhaakuni [jaÌäkuni] agujero p’orhota [p'oÌota] ahijada ijada
ahogar umirhukuni [umíÌukuni]
ahogarse umirhuni [umíÌuni]
ahora iasï [iasÄ]
ahumarse sïuamini [sÄuámini], sïuamikuarhini [sÄuamikuaÌini]
ahuyentar chútani
ahuyentarse chútakuarhini [chútakuaÌini]
aire tarhiata [taÌiata]
hacer aire tarhiani [taÌiani]
ajo ájusï [ájusÄ]
ajustar uinhamu jatsini [ui‚amu jatsini] ala k’esï [k'esÄ], káxurhakua [kášuÌakua] alabar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini]
alabarse sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]
alacrán k’uarapu
alborotar xeretani [šerétani] alcanzar andanguni [anda‚guni] alegrarse tsípikuarhini [tsípikuaÌini] alegre tsípini (estar)
alentar mintsita jatsikuntani
algo sani
algodón xurhata [šuÌata]
algunos máru almohada iájchakua alto iótati
alumbrar eramarhaskutani [erámaÌaskutani], t’ímarhaskutani [t'imaÌaskutani]
alzar tarhatani [taÌátani]
alzar la vista eranchini
allá jini
allí jimini
amanecer erandini, ambamandini
amar uékpini amargar k’amerani amargo k’ameri
amarillo tsïpambiti [tsÄpámbiti]
amarrar jótani, jókuni amo juramuti jantspiriri amor uékperakua ampollar pixini [pišini] ancho kósti, kójti
andar xanharani [ša‚árani]
angaro tekarakua
angosto no kósti
animar mintsita jatsikuntani
anoche chúri
anteayer uitsindikua chúskuni, jiniani uitsindikua
antiguo ióntki anapu
antojarse anhejchakuarhini [a‚éjchakuaÌini] antojitos amanhejchakua [ama‚éjchakua] añadir kuturhutani [kutúÌutani], kuturani año uéxurhini [uéšuÌini]
apagar pátani
apagarse pátakuarhini [pátakuaÌini]
aparecer xarhantani [šaÌántani]
hacer aparecer xarhatani [šaÌatani] apartarse késtakuni, kendikuni apestar sïpiani [sÄpiani], jájkundini
apestoso sïpiari [sÄpiari], jájkundiri
aplastar pucharani
apoyo jarhoajpikua [jaÌoájpikua]
aprender jorhenguarhini [joÌé‚guaÌini], patsajtsïni [patsájtsÄni]
apretar katsikuni, tskikuni
apurarse jákuarhini [jákuaÌini], jaakuarhini [jäkuaÌini], chkapintani
aquel ima, inde
aquí axu [ašú], ixu [išú] araña sïkuapu [sÄkuapu] arar tarheni [taÌeni] árbol anhatapu [a‚átapu] ardilla kuaraki
arena kutsari
arete tirhindikua [tiÌíndikua]
armadillo isingua [isi‚gua]
armar úntani arrancar murutani arrastrar antsikuni arrepentirse móantani arriba karhakua [kaÌákua]
arrimar andarhiterani [andaÌiterani]
arrodillarse tinguixurhini [ti‚guíšuÌini], kuíxurhini [kuíšuÌini]
arroyo iorhekua sapichu [ioÌekua sapíchu]
arruga, arrugarse chinini
asar uirikani
ascender karharani [kaÌárani]
asco ikichani (tener)
así ísï [isÄ], arisï [arísÄ]
asiento uaxantsïkua [uašántsÄkua]
áspero ch’erapiti, choperi
asustar cherani
atajar kuárhukuni [kuáÌukuni], atarhukuni [atáÌukuni], arhirukuni [aÌírukuni]
atole kamata
atrancar tanhaparhakuni [ta‚ápaÌakuni], uanhaparhatani [ua‚ápaÌatani]
aullar k’uaunchini
avaro tskijkurha [tskijkuÌa]
avisar eianguni [eiá‚guni], uandantani, aianguni [aiá‚guni]
avispa tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ]
ayer uitsindikua
ayuda jarhoajpikua [jaÌoájpikua]
ayudar jarhoatani [jaÌoátani], jarhoajpini [jaÌoájpini]
azotar k’uikirhini [k'uikíÌini]
B
bailador uarhari [uaÌari] bailar uarhani [uaÌani] baile uarhakua [uaÌakua]
bajada kétsimakua, kétsimandu
bajar kétsini
balancearse xenachakuarhini [xenachakuaÌini]
balanza ts’éritarakua
banco uaxantsïkua [uašántsÄkua]
banquito uaxantsïkua sapichu [uašántsÄkua sapichu]
bañar jikuarani, jupajtsïtani [jupajtsÄtani]
bañarse jikuakuarhini [jikuákuaÌini], jikuani, jupajtsïni [jupájtsÄni]
baño jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka]
barba tisïmikua [tisÄmikua]
barbudo tisïmi [tisÄmi], tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari]
barranco kauaru
barrer k’arhatani [k'aÌátani] barriga sïturhi [sÄtuÌi] bastante kánikua
bastimento t’irekua pákuarhikua [pákuaÌikua]
bata anhanhikua [a‚a‚ikua]
batidor manatatarakua
batir manamani, manatakata
bautizar itsï atajtsïkuni [itsÄ atájtsÄkuni]
bebé charhaku [chaÌaku] beber itsïmani [itsÄmani] bebida itsïmakua [itsÄmakua] bejuco sïruri [sÄruri]
bendecir újchakurani besar putimukuni beso putimukua
bien sési
estar bien sési jatsini bigote tisïmikua [tisÄmikua] blanco urapiti
blando kuatapiti
blanquear uraperantani, urapiti atani
boca penchumikua
bochornoso ikichakueni jasï [ikíchakueni jasÄ]
bofe xaramita [šarámita]
bolsa
bolsa de pita sutupu
bolsa de pita chica sutupu sapichu
bonito sési jásï [sesi jasÄ], kuauk jásï [kuauk jasÄ]
borracho kauicha
borrar nombeerantani [nombërantani]
borrego karichi
brasa chpíri, turhiri [tuÌiri]
brillar meremerejkuni
brincar tsanguarani [tsa‚guárani] broca jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] brotar tsikini
brujería sïkuamikua [sÄkuámikua]
brujo sïkuami [sÄkuami] bueno ambakiti, sési buey uakasï [uakasÄ]
burlar teresamurhani [terésamuÌani]
buscar jirinhani [jirí‚ani], jirinhantani [jirí‚antani]
C
cabecear t’énk t’enk tsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]
cabello jauiri
cabeza éjpu
cachete kumbunharhikua [kumbú‚aÌikua], charhonharhikua [chaÌó‚aÌikua]
cada mándani
cadáver uarhiri [uaÌiri]
cadera anhajtarhakua [a‚ájtaÌakua]
caer uekorhini [uekóÌini] caer en el agua uekamini caérsele de la mano pitsijkuni
cal kurhirakua [kuÌírakua] calabaza purhu [puÌu] calar ts’éjkuni
calcañar irhandurhakua [iÌánduÌakua]
calentar jorheperani [joÌéperani]
calentarse jorhepintani [joÌépintani], jorhentani [joÌéntani]
calentura tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚árakua]
caliente jorhepiti [joÌépiti]
calle xanharu [ša‚aru], ambokuta
calma pinandikua
calor
hacer calor tsándini, aparhikuarhini [apáÌikuaÌini]
tener calor aparhini [apáÌini]
calvo patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari
calzones jájchutakua, t’ipijchukua cama jatatsikua, kantsïri [kantsÄri] cambiar móskuni, móstakuni
cambiarlo de lugar moskuni
caminar xanharani [ša‚árani]
caminando xanharapani [ša‚arapani] camino xanharu [ša‚aru], ambokuta camisa anhanhikua [a‚á‚ikua], kamisa
camote uarhasï [uaÌasÄ] campana kambanu canasta kanindi, kanimu
canción pirekua
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [icháÌuta]
canoso t’upuntsï [t'upuntsÄ]
cansarse kuatarani cantador pireri cantar pireni cántaro k’amukua
canudo t’upuntsï [t'upuntsÄ] caña isïmba [isÄmba] capulín xengua [še‚gua]
cara kánharhikua [ká‚aÌikua] caracol utuksï [utuksÄ] carbón turhiri [tuÌiri]
carga kuíparhakua [kuípaÌakua]
cargar kuíparhani [kuípaÌani], sïrurutani [sÄrurutani]
cargar a otro en la espalda kuíparhatani [kuípaÌatani]
carne k’uiripita
caro jukaparhakua [jukápaÌakua] carpintear tekarhini [tekaÌini] carrizo p’atamu
casa k’umanchikua, taa [tä]
casamiento tembuchakua
casarse tembuchani (hombre); tembunhani [tembú‚ani], uambuchani (mujer)
catarro iurhurukua [iuÌúrukua], iúsïrhukua [iúsÄÌukua]
cedazo tsarharakua [tsaÌarakua]
cedro uáparhikua [uápaÌikua]
cenar t’ireni
ceniza japu chkari, japu t’upuri, t’upuri japu
cerca uatsótakua (de madera)
cercar uatsotani
cernidor tsarharakua [tsaÌárakua]
cerrar míkani
cerro juata
cesto kanindi, tsïkiata [tsÄkiata], kanimu
cicatriz p’indiri cicatrizar p’indintani ciego taxinharhi [taší‚aÌi] cielo auanda
cincel tekarakua
cincelar tekarhini [tekáÌini]
citar p’itajkuarhini [p'itájkuaÌini]
ciudad ireta k’éri
clavar chátani
clavo parhantsï [paÌantsÄ] cobija sununda (de lana) cocer ninirani
cocido niniri, ninirakata codo kuinkuisï [kui‚kuisÄ] codorniz k’urhu [k'uÌú] cojo rengetsï [re‚getsÄ] cola ch’éti
colador iurhuratarakua [iuÌúratarakua], tsarharakua [tsaÌárakua]
colar iurhurani [iuÌúrani], iurhurantani [iuÌúrantani] (por segunda vez); tsarhani [tsaÌani], tsarhantani [tsaÌantani]
colgar tirhipani [tiÌípani] collar uekajchakua colmena uauapu, kuípu comal eroksï [eroksÄ]
comer arhani [aÌani], t’ireni
comer algo sin ayuda atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]
comida t’irekua cómo ¿nanina? compañero pámpiri
completar andangutani [andá‚gutani] componer sési jatsintani, úntani comprar piani
comprender kurhanguni [kuÌa‚guni]
con jingoni [ji‚goni] concha utuksï [utuksÄ] conejo auani
confiar mintsikani
conocer mítini (persona), miiuni (lugar)
consolar mintsita jatsikuntani
contador kuenta p’ikuri, kuenta úri, miiuri
contar kuenta úni, miiuni convencer kuarhaakuni [kuaÌäkuni] copal xunhanda k’uájtsïtakua [šu‚anda
k'uájtsÄtakua] coraje ikiata, ikiatapu corazón mintsita
cornear sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbó atani]
corredor uiriari (persona)
correr uiriani
hacer correr uiriatani, chútani corretear uiriatani, chútantani corriente no káni ambakiti
corriente iorhekua sapichu [ioÌekua sapichu]
(arroyo)
cortar p’ikuni, kachukuni
corto no iósti
corva p’undanchatakua cosechar p’ikuntani coser sïrikuni [sÄrikuni]
cosquillas xirhimikua [šiÌímikua], k’irhimikua [k'iÌímikua]
coyote jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame
coyuntura kutukua
crecer k’éni, k’uiripini, t’arhexini [t'aÌešini]
creciente iorhekua [ioÌekua]
creer jakajkuni
criada jántspiri
criar k’uiriperani, t’arhexerani [t'aÌéšerani]
criatura kueraakata [kueräkata], charhaku [chaÌaku]
crudo tsípiti
cruzar uanokuni, uanakuni cualquiera nakinterku cuándo ¿káni?
cuánto ¿na xani? [¿na šáni?]
cuarta ma iójkurhakua [ma iójkuÌakua] (una)
cuatro t’ámu
cuatrocientos t’ámu sientu, ma irepita cuello anhanchakua [a‚ánchakua] cuento uandantskua
cuerno sïuangua [sÄua‚gua]
cuero sïkuiri [sÄkuiri]
cuesta arriba karhamakua [kaÌamakua]
culebra akuitsi
culpa k’amanharhintskua [k'amá‚aÌintskua]
curandero xurhijki [šuÌijki]
curar sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsíkuni], tsinapini
curva iunuri
Ch
chachalaca kakatsï [kakatsÄ] chaparro no ióstarhari [no ióstaÌari] chapeado charhonharhi [chaÌó‚aÌi] chayote apopu
chicle xexakua [šešakua]
chico sapichu
chicote k’uikirhpitarakua [k'uikíÌpitarakua]
chiflar k’uímuni
chilacayote t’ikatsï [t'ikatsÄ]
chile k’auasï [k'auasÄ]
chispa misiri
chiste ch’anakua uandakua
chupar chuparhini [chupáÌini], tsuparhini [tsupáÌini]
D
dar íntskuni, intspini
dar aviso eianguni [eia‚guni]
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]
deber kántspini
débil iurhitsiti [iuÌítsiti], no uinhapiti [ui‚ápiti]
decirle arhini [aÌini]
defender kuájpini, kuajpintani
dejar jurajkuni delgado ts’auapiti demasiado jukari deporte ch’anakua
derecha jurhijkandani [juÌíjkandani]
derecho jurhimbiti [juÌímbiti], jurhimbitku [juÌímbitku]
derribar xerentani [šeréntani]
derrumbar t’ambonharhini [t'ambó‚aÌini], uekopantani
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintsíkuaÌini]
descender kétsini
descomponer xerentani [šeréntani]
desgranar piiuni
deshacer nombe rantani [nomberantani]
desnudarse xukuparhakua p’irani [šukúpaÌakua p'irani]
despacio iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
desparramar etsakuni
despedirse uandanuntani, axantani [ašantani]
despertarse tsínharhini [tsí‚aÌini]
despreciar ísku eratani
después tátsikua
destilar iurhuntani [iuÌuntani]
deuda kántsperata
devolver k’uanhkskuntani [k'ua‚kskuntani], k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]
día jurhiakua [juÌíakua], jurhiatikua [juÌíatikua]
dicho uandakata diente s/ïni [sÄni] diez témbini
dinero media, tumina
discípulo jorhenguarhiti [joÌé‚guaÌiti] disputar arhijperani [aÌíjperani] divertirse tsipikuarhini [tsipikuaÌini] dividir arhukuni [aÌukuni]
doblar ekuakuni
doblarse tsikakuni, tsikakuarhini [tsikákuaÌini], kuendekurhini [kuendekuÌini]
dolencia p’amekua doler p’ameni dolor p’amekua
donde jimanga [jima‚ga]
dónde ¿nani?
dormir k’uíni
dormirse k’uíkuarhini [k'uikuaÌini]
dos tsimani
dulce téni, tékua, téri
duro choperi
E
echar játsirani
edad jatiri
tener edad madura jatirini
él ima
elote tiriapu
ellos ts’ïma [ts'Ämá], imeecha [imëcha]
embarrar jájkuni, atarhini [atáÌini]
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataÌukuni] emborracharse kauini embrocar t’arhanhini [t'aÌá‚ini]
empezar ueénani [uënani] empinar t’uruntskani empujar p’ákchakuni
encargar patsajkuarhini [patsájkuaÌini]
encender t’inatani, tixatani [tišatani], erhutani [eÌutani]
encerrar mínhani [mí‚ani], onhani [o‚ani] encía tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encontrar exentani [ešéntani], kúntani
encontrarse exekuarhintani [ešekuaÌintani]
(alguna cosa)
enderezar jurhimberantani [juÌímberantani]
endulzar térani
enfermar p’amenchani
enfermedad p’amenchakua
enfermo p’amenchati
enfriarse ts’irapini, ts’irapintani
engañar k’arhani [k'aÌáni], k’arhapini [k'aÌapini]
engañarse k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini]
engaño k’arhaperakua [k'aÌáperakua], k’arhapikua [k'aÌapikua]
engordar tepani, p’ukuni
enojarse ikiani
enriquecer jatsikuarhiri úni [jatsikuaÌiri uni] enrollar irhini [iÌini], irhintani [iÌíntani] enseñanza jorhengua [joÌé‚gua]
enseñar jorhendani [joÌendani], exerani [ešérani]
ensuciar ikichakueni jájkuni
entender jánhaskani [já‚askani], kurhandini [kuÌandini], kurhanguni [kuÌa‚guni]
hacer entender janhastani [ja‚astani]
enterrar túskuni, jatsintani
entonces jimajkani
entrar inchani
hacer entrar incharani entregar íntskuni, íntskuntani enviar axani [ašáni]
envolver irhini [iÌíni], uinatani
envolver otra vez irhintani [iÌintani] equivocarse k’arhakuarhini [k'aÌákuaÌini] escalera kékua
esclarecer ambamandini
escoba p’ángua [p'á‚gua]
escoba chica p’ángua sapichu [p'á‚gua sapichu]
escobetilla ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua]
escoger erakuni
esconder jískani
esconderse jirikuarhini [jiríkuaÌini]
escoplear jarhaakuni [jaÌäkuni]
escoplo jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]
escribir karani
escrito karakata escritor karari escritura karakata
escuchar kurhandini [kuÌandini], kurhandini ambe [kuÌándini ambe]
escupir t’uátani
ése inde
espalda péxu [péšu]
espantar chérani
esperanza ambe énga erokani jarhajka [ambe e‚ga erókani jaÌájka], ambe énga erokuarhini jarhajka [ambé é‚ga erókuaÌini jaÌájka]
esperar erokani
espesar sïndurani [sÄndúrani]
espeso sïnduri [sÄnduri]
estar espeso sïnduni [sÄnduni]
espiar píndani
espiga de maíz píntsï [píntsÄ], píntsïta [píntsÄta]
espina chekamiti
espinar chekarhitani [chekáÌitani] espinazo anhaparhakua [a‚ápaÌakua] esposa témba
esposo uámba
espuma puruata, k’uruata
esquina tsumindi estar jarhani [jaÌani] éste i, ari
estirar antsijkuni estómago sïturhi [sÄtuÌi] estorbar ójkutani estornudar tsúni estornudo tsúkua estrella jósku
excavar jarhakuni [jaÌákuni]
excremento kuatsita
exigir uinhamarhikuni [ui‚ámaÌikuni]
explicación jánhastakua [já‚astakua]
explosión charani (hacer)
exprimir tsitarani
expulsar chútantani, petantani
extender etsakuni
F
faja jónguarhikua [jó‚guaÌikua]
fajado jónguarhitini [jó‚guaÌitini]
faltar kueratani
fe mintsikani (tener)
feo ikichakueni jásï [jásÄ], no sési jásï [jásÄ] fiel mintsínharhikueni [mintsí‚aÌikueni] (ser) fierro tiamu
fiesta k’uínchikua
flaco k’arhisï [k'aÌisÄ], iurhutsiti [iuÌútsiti]
flojo xépiti [šépiti]
flor tsïtsïki [tsÄtsÄki]
fogata, fogón k’éri ma chpíri, chpíri k’éri
fogón parhangua [paÌa‚gua] (piedra de) formón jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] fosa p’orhota [p'oÌota]
freír jurhixani [juÌíšani] frente tsérhukua [tséÌukua] frijol t’atsïni [t'atsÄni]
frío ts’irapiti, ts’irari
estar frío ts’irapini
frito jurhixakata [juÌíšakata]
fruta amanhejchakua [ama‚éjchakua] fuente itsï uerati [itsÄ uerati] (agua) fuerte uinhapiti [ui‚ápiti], uinhapini
[ui‚apini]
fuerza uinhapikua [ui‚ápikua]
tener fuerza uinhapini [ui‚apini]
fumar itsutani
G
gallina tsíkata
gallinero tsíkata jatakua garganta k’uengua [k'ue‚gua] garrapata turhikata [tuÌikata] gatear uisïkurhini [uisÄkuÌini] gato misitu
gavilán tsápki
gemelo kuáti
gemelos kuáticha
gente k’uiripu
glorificar k’éri ambe arhini [k’eri ambé aÌini]
gobernante juramuti
golpear atani, atajpini
gordo tepari, p’ukuri, p’ukurakata
gordura p’ukukua
gotear iurhuntani [iuÌúntani], ts’orhenani [ts'oÌénani]
gracia kóntperata
grande k’éri
grande de edad jatiri
granizo xanuata [šanuata], chanoata, ch’anuata
grasa p’ukukua, tamari
grillo t’irhijki [t'iÌijki], nipiri gritar jiuakuarhini [jiuákuaÌini] grito jiuakuarhikua [jiuákuaÌikua] grueso tepari, teiapiti
guajolote kuruku guardar patsani guayaba enandi
guerra uarhiperakua [uaÌíperakua]
guisar jurhixani [juÌišani], jurhixakata [juÌišakata]
gusano karhasï [kaÌasÄ]
gustar áspimuni, jeiapanhintani [jeiápa‚intani]
H
hablador uandari, uandauandamiti
hablar uandani
hablarle uandajpani
hacer úni
hacha jacha
hallar exentani [ešéntani]
hallarse exejperantani [ešéjperentani], exekuarhintani [ešékuaÌintani]
hambre k’arhingua [k'aÌi‚gua]
harina tsïreri [tsÄreri]
hechicería sïkuamikua [sÄkuámikua]
hechicero sïkuami [sÄkuami]
helar iauani
hembra kútsï [kútsÄ], kútsïti [kútsÄti]
hermana
hermana de hombre pirenchi
hermana de mujer jingonikua [ji‚gónikua]
hermano pípi jemba hermoso sési jásï [jasÄ] hervir puruani, puruatani hielo iauakua
hierro tiamu
hígado tauasï [tauasÄ]
hijo uájpa hilar piruani hilo piruakua
hinchar karhajpini [kaÌájpini]
hipo jikikua
historia uandantskua hollar t’auajchakuni hombre achaati [achäti] homicida uándikpiti homicidio uándikpini hondo jauanhini [jauá‚ini]
hondo jauamini (agua)
hongo terekua
horcón axambi [ašambi], axamu [ašamu]
hormiga sïruki [sÄruki]
hormiguita sïruki sapichu [sÄruki sapichu]
hoy iásï [iasÄ]
hoyo p’orhota [p'oÌota] huérfano uerandu jupindi hueso úni
huir sïpakuarhini [sÄpákuaÌini] humilde kaxumbiti [kašúmbiti] humo sïraata [sÄräta]
hundir upaskuni
hundirse uekamini
I
iglesia tiosta
iluminar eramarhaskutani [erámaÌaskutani]
impío no sési úri
imputar
imputado kuenta úkata inclinarse k’utitsini incrédulo no jakajkuti
indígena p’orhe [p'oÌé]
inflamar karhajpini [kaÌájpini]
inflar tarhiata jatsirani [taÌiata jatsírani]
iniquidad pekadu, k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua], no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]
instrumento kústakua (musical)
ir nirani
ira ikiata, ikiatapu
izquierda uikixkandani [uikíškandani]
J
jabón xapo [šapó], juparakua
jalar antsitani
jarra, jarro tsúntsu ióndera
jefe juramuti
jícara urhani [uÌani]
jilote t’urhari [t'uÌari], apeenda [apënda]
joven tumbi
jovencita iurhitskiri [iuÌitskiri], iurhitskiri sapichu [iuÌítskiri sapichu]
juego ch’anakua jugar ch’anani juguete ch’anarakua
juntar kurhitani [kuÌitani]
juntarse kúnguarhini [kú‚guaÌini]
juntarse otra vez kunguarhintani [ku‚guaÌintani]
juntura kutukua
L
labrar ambarhini [ambáÌini]
ladrar jua jua arhini [juajua aÌini]
ladrón sïpatspiri [sÄpátspiri], kuárhukpiti [kuáÌukpiti]
lagartija tikuini, tikuilichi
lago japonda
lágrima uekua
laguna japonda, japonda sapichu
laja uiramu
lamentar p’amondakuarhini [p'amóndakuaÌini]
lamer kuenarhini [kuenáÌini]
lana sununda langosta chóchu largo iósti
laringe k’uengua [k'ue‚gua]
lastimar teiarhini [teiáÌini], atani
látigo k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]
lavar jupani, juparhini [jupáÌini]
lavarse la cabeza jupajtsïni [jupajtsÄni] lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaÌini] lavado jupakata (ropa)
lazar eperuni
lazo sïndari [sÄndari]
leche itsukua
leer arhintani [aÌíntani], sïranda arhini [sÄranda aÌini]
lejos iauani
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
leña chkári, iuikua
leñar iuini
leudar sarhiperani [saÌiperani]
levantar jauatani, tarharani [taÌárani], tarhatani [taÌátani], karhatani [kaÌátani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini [jauarakuaÌini]
librar kuájchakuni, kuájpintani
liendre chixunda [chišunda]
limpiar ambarhini [ambaÌini], ambakerani
limpio pimbinhasï [pimbi‚asÄ]
loco mónharhi [mó‚aÌi] lodo astïmu [astÄmu] loma k’úmsta
lombriz ts’irakua
luciérnaga chpíri etetsï [etetsÄ]
lumbre chpíri
luna nana kukula, nana kútsï [nana kútsÄ]
luz eramarhandikua [eramaÌandikua]
LL
llaga uxuta [ušuta] llamar ióarhini [ioaÌini] llave mítakua
llegar niárani, niántani
llenar uinirani
llenarse uinini, uiniarhani [uiniáÌani]
lleno uiniri
llevar páni
llevar a su lugar pántani
llorar uerani
llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni]
llovizna janintserakua
lluvia janikua
M
macizo choperi, uinhamu [ui‚amu] machucar pucharani, ch’atani, ch’atarani madera chkári
madera resinosa k’ueramu
madre naandi [nändi]
madrugada k’éri xarhintku [šaÌintku]
madurar ninirani
madurarse ninini maduro niniri maguey akamba
maíz tsíri
mal no sési
maldad no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]
mamá naandi [nändi]
mamar itsukua akuni
manantial itsï uérati [itsÄ uérati]
mancebo tumbi
mandado ánchperata
mandar juramuni, axani [ašani]
mano jájki
manso kaxumbiti [kašúmbiti]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata jajki jimbo
mañana pauani, tsípa
marchitar xanini [šanini], xanirani [šanirani]
marido uámba mariposa parakata masa tsïreri [tsÄreri]
máscara kánharhikua [ká‚aÌikua] masticar xexani [šešani], xaxani [šašani] matador uándikuri, uandikuti
matar uándikuni mazorca xanini [sanini] mediador teroakuri medianoche terojkani chúrikua medicina sïpiata [sÄpiata] medida ts’eritatarakua
medidor ts’eritarakua medio terojkani (mitad) mediodía teroxutini [teróšutini] medir ts’éritani
meditar eratsini, eratsintani
menear manatani mentir chkuanderani mentira chkuanderakua mentiroso chkuanderari mes kútsï [kutsÄ]
metate iauarhi [iauaÌi]
meter incharani, incharantani mezclar jeuetani, iétani miedo chéta, chétapu
miel tékua
milpa tarheta [taÌeta]
ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargari‚aka]
mirar eraani [eräni]
miserable tskíjkurha [tskíjkuÌa], enga komu nitamajka [e‚ga komu nitámajka]
miseria komu nitamakua
misericordia p’amojkperata, p’amojkperakua
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka]
mitad terojkani
mojado kuekari, kuakari mojar kuakarani molendero urhuri [uÌuri] moler urhuni [uÌuni]
molido urhukata [uÌukata]
molinillo p’arhajtsïkutarakua [p'aÌájtsÄkutarakua]
montar jatani
monte juáta
morada k’umanchikua morder katsarhini [katsáÌini] mordido katsarhikata [katsaÌikata] morir uarhini [uaÌini]
morral sutupu mosca tíndi mosquito tkúpu
mostrar exerani [ešerani], xarhatani [šaÌátani] mover manatani, manatakata, manatakuni mozo jántspiri
muchacha nanaka, iurhitskiri [iuÌítskiri]
muchacho tataka, tumbi
mucho kánikua
muchos uánikua
mudar moskuni
mudarse mórhikuarhini xukuparhakua [móÌikuaÌini šukúpaÌakua], mótsini
mudo nunuxi [nunuši]
muela sïni xexarakua [sÄni šešarakua]
muerte uarhikua [uaÌikua]
muerto uarhiri [uaÌiri] mujer uarhiiti [uaÌïti] multitud uánikua k’uiripu
mundo parhakpini [paÌákpini] murciélago uasïsï [uasÄsÄ] muro tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]
N
nacer andajpinuni, kánguarhinhani [ká‚guaÌi‚ani]
nada no ámbe [nombe]
nadar xarhiamini [šaÌiámini], xarhiani [šaÌiani]
nadie no nema
naguas sïrijtakua urapiti [sÄrijtakua urápiti]
nariz urhi [uÌí] neblina xúmu [šúmu] negro turhipiti [tuÌípiti] ninguno no má
niña nanaka sapichu niño tataka sapichu nixtamal jápu
noche chúrikua
nosotros jucha
novia tembunha [tembu‚a]
novio tembucha
nube janikua
nuevo jimbanhi [jimba‚i]
nunca no méni
O
obedecer janhanharhini [ja‚á‚aÌini]
obra úkua
ocote k’ueramu
odiar ikiani exeni [ešeni]
ofrecer eiakuni
oído kutsïkua [kutsÄkua] oír kurhandini [kuÌándini] ojo éskua
oler sïpiruni [sÄpíruni]
olote téni
olvidarse mirikuarhini [miríkuaÌini] olla tsúntsu, porhechi [poÌechi] ombligo túpu
oración kómarhikua [kómaÌikua] orar kómarhini [kómaÌini] ordenar juramuni
ordeñar itsukua p’ikuni
oreja kutsïkua [kutsÄkua]
orilla uanhamukuni [ua‚amukuni]
en la orilla uéramani (de un pueblo)
orina iarhátsikata [iaÌátsikata]
orinar iarhatsini [iaÌátsini]
orines iarhatsikata [iaÌatsikata]
oscurecer kápindini
oscuridad kápindikua
oscuro kápindini
en lo oscuro kápindu
otro máteru
P
paciencia tekaantskua [tekäntskua]
padre taati [täti]
paga, pago meiampikua, meiamperakua
pagar meiampini palabra uandakua palma p’úmu, pímu
palo chkári uirhipiti [chkári uiÌipiti] palpitar tsanguanhini [tsa‚guá‚ini] papá taati [täti]
papel sïranda [sÄranda]
parar anhaxustani [a‚ášustani]
pararse anhaxurhini [a‚ašuÌini]
pared tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]
partir arhukuni [aÌúkuni], kachukuni
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uanäkuÌani], uanarhitsini [uanáÌitsini]
patear t’auarhini [t'auáÌini], tauarhpini [tauáÌpini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuaÌu]
pato kuarasï [kuarásÄ], kuirisï [kuirisÄ]
patrón juramuti jántspiriri
paz pinandikua
pecado k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua]
pedir komarhini [komaÌini], kurhajkuarhini [kuÌájkuaÌini]
pedir prestado kuánini, kuántpini
pedregal tsakapindu
pegar mátakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jájki jimbo atani
pegado mátakata
peine ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua], uixujtsïtakua [uišújtsÄtakua]
pelar ambakerani, sükuitani [sÄkuítani]
pelea uarhiperakua [uaÌíperakua] pelear uarhipini [uaÌipini], atajperani pelo jauiri
pelón patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari
peludo tisïrhikuarhiri [tisÄÌikuaÌiri], tisïki [tisÄki]
pellejo pasïri [pasÄri]
pellizcar matirhini [matíÌini], ts’intsirhini [ts'intsíÌini]
penetrar inchakuni, incharhini [incháÌini]
pensar eratsini, eratsintani
perder ts/ïtani [tsÄtani]
perderse ts/ïnchini [tsÄnchini]
perder el sentido mirikuarhini [mirikuaÌini]
perdonador puátspintsti perdonar puátspintani perezoso xépiti [šépiti] perro uíchu
perseguir chúxani [chúšani]
persona k’uiripu
persona que platica mucho
uandauandamiti
pesar k’uetsaperani pesa k’uetsaperakua pesado k’uetsapiti
pescado kurucha
pescar uarhoni [uaÌoni], kurucha p’ímani pescuezo anhanchakua [a‚anchakua] pestaña tsúmba
petate k’uírakua
picar chkúrhini [chkúÌini], texarhini [tešaÌini], tsepuni
pie jantsiri
piedra tsakapu
piel sïkuiri [sÄkuiri]
pino p’ukuri
pintar atantani
piojo ambusï [ambusÄ]
pisar t’auajchakuni, t’auandurhini [t'auanduÌini]
plano ichuki
plantar jatsintani
plática uandontskuarhita [uandóntskuaÌita] platicar uandontskuarhini [uandóntskuaÌini] pluma p’unguari [p'u‚guari]
pobre kómu nitamani
poco, poquito sánititu
un poco sáni
poder úni, uinhapikua [ui‚ápikua]
podrirse tereni polilla seperi polvo t’upuri poner jatsikuni
ponerse jukakuarhini [jukákuaÌini]
puesto jukarini
por jimbo
predicar arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini], uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini]
preguntar k’urhanguarhini [k'uÌá‚guaÌini]
prender p’irani
prender lumbre etskuni, tixatani [tišátani]
prensar katsikuni
prestar kuánitkuarhini [kuánitkuaÌini], kuánitani
primero ueenani anapu [uënani anapu]
principiar ueenani [uënani] principio ueenakuarhu [uënakuaÌu] probar ts’éjkuni
probar el sabor ts’émuni
prometer eiakuni
pueblo ireta
pueblo grande ireta k’éri
puerco kúchi
pulga tsíri
pulmón xaramita [šarámita]
Q
quebrar kuarhakuni [kuaÌákuni], kakani
quedar pakarani
quehacer úkua
quejarse atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]
quelite xakua [šakuá]
quemar kurhirani [kuÌírani]
quemarse aparhini [apáÌini], kurhini [kuÌíni]
querer uékani
querer mucho a una persona uembini
quién ¿ne?
quitar késtakuni, kénditani, euakuarhpini [euákuaÌpini]
quitarse p’irani, késtakukuarhini [késtakukuaÌini]
R
rabioso mónharhi [mó‚aÌi] raíz sïrangua [sÄra‚gua] rajar arhakuni [aÌákuni] rana kuanhasï [kua‚asÄ] rasposo ch’erapiti
rastrojo arho [aÌó]
rata xarhisï [šaÌisÄ], jeiaki iuiri
ratón jeiaki
rayo sïrpiri [sÄrpiri], piritakua
reata sïndari [sÄndari]
rebasar uanojtakuni
rebelión no janhanharhikua [no ja‚á‚aÌikua]
recibir p’irani recio uinani recoger p’íkuntani
red uarhokua [uaÌokua]
red para pescar cheremikua, uarhokua [uaÌokua]
redondo uirhipiti [uiÌípiti]
refrescarse tsirapintani
regalar intsïmpini [intsÄmpini]
regalo intsïmperakua [intsÄmperakua]
regañar xukani [šukani]
regar t’epani, iorheatani [ioÌéatani], etsakuni
regresar k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani]
reír terekuarhini [terékuaÌini] relámpago piritakua relampaguear piritani
remedio sïpiata [sÄpiata], sïpiati [sÄpiati] remendar takusï úni [takúsÄ uni], maiarani remolino sïuini [sÄuini]
renacer kánguarhinhantani [ká‚guaÌi‚antani] renovar jimbanherantani [jimba‚erantani] reñir arhijperani [aÌijperani]
repartir arhukuni [aÌukuni]
reposar mintsikuarhini [mintsÄkuaÌini]
resbalar ts’ïruni [ts'Ärúni], ts’uruani
resbalarse tskanduni, pitsïnduni [pitsÄnduni]
resbaloso tskándini
resina xunhanda [šu‚anda] respirar jirestani, jirejtani resucitar tsíntani
resucitar a otro tsítantani
resurrección tsíntskua
retoñar tsikintani
retoño tsikikua
reventar charani
reventado charari
revivir tsíntani
revolver iétani, jeuetani
rezar uandatsikuarhini [uandátsikuaÌini]
rico jatsikuarhiri [jatsíkuaÌiri]
río iorhekua [ioÌekua]
risa terekuarhikua [terékuaÌikua]
robar sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini]
robarle kuarhukuni [kuaÌukuni]
rocío xúmarhata [šúmaÌata], xuxumarhata [šušúmaÌata]
rodar uirhijpini [uiÌíjpini], uirhijpani [uiÌíjpani]
rodilla jurhintskua [juÌintskua], jurhinhkskua [juÌi‚kskua]
rojo charhapiti [chaÌápiti]
romper karukuni
roncar k’uarani, sarochani
ronco sarochani (estar)
ropa xukuparhakua [šukúpaÌakua] ropa lavada jupakata, jupakua ropa vieja takusï [takusÄ]
rozar uarhotani [uaÌótani] (trigo, etc.)
S
saber mítini, jorhenani [joÌenani] sabiduría jorhengua [joÌe‚gua] sabroso áspiti
sacar petani, p’itani sacudir uarotani, uaratani sal itukua
salado itumiti
salero itukua jatarakua
salir uérani
salir a un viaje ueerani [uërani]
en la salida de un pueblo uéramani
saliva kuechenda saludar uandajpani salvador p’imutantspiti
salvar p’ímutantani, kuájpintani
salvarse p’ímutantskuarhini [p'ímutantskuaÌini]
sanar ambakerantani
sangrar iurhiri tsïtani [iuÌíri tsÄtani]
sangre iurhiri [iuÌiri]
santidad pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua]
santo pimbinhasï [pimbi‚asÄ], pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti]
sapo kóki
saquear inchakuni
sarampión uacharhitakua [uacháÌitakua]
sauce tarhemu [taÌemu]
secar k’arhini [k'aÌini]
secarlo k’arhirani [k'aÌírani]
secarse k’arhintani [k'aÌintani]
seco k’arhiri [k'aÌiri]
sed k’arhichakua [k'aÌíchakua]
seguir chúxani [chúšani], chúxapani [chúšapani]
sembrar júkskani
sentarse uaxakani [uašákani] sentir p’ikuarherani [p'ikuáÌerani] señor tata
sepultar jatsintani
serpiente akuitsi
servir marhoani [maÌoani], jatsirani, jántspini
sesos kamatsïta [kamátsÄta]
sí jo
silbar k’uímuni
silencio pínandini, pínasku
silvestre juátarhu anapu [juátaÌu anapu]
silla uaxantsïkua [uašantsÄkua]
sirviente jántspiri
sobrar jukari, pakarani
sol jurhiata [juÌiáta], tsánda
solo jandiajku
soltera iurhitskiri [iuÌitskiri]
soltero tumbi
sombra k’umanda
sombrero kájtsïkua [kájtsÄkua]
sonar kúskani
soñar tsánharhini [tsá‚aÌini]
soplar p’unitani
sordo kándi, pándi, taxindi [tašindi]
suave kuatapiti, no choperi
subida karhamakua [kaÌámakua], karhamandu [kaÌámandu]
subir karhamani [kaÌámani], karharani [kaÌárani]
sucio jaxiti [jašiti], sïuari [sÄuari]
sudar aparhini [apáÌini]
suelo echerindu
sueño k’uínhchakua [k'uí‚chakua], tsánharhikua [tsá‚aÌikua]
sufrir tekaantani [tekäntani]
sumir upaskuni
suspirar k’arhanchini [k'aÌánchini], k’arhanguntani [k'aÌá‚guntani]
susto chéta
T
tábano tanantsï [tanantsÄ]
talón irhandurhakua [iÌánduÌakua]
temblar jencheni
tapa, tapón míkua
tapar míkani, ójchakurani
tardar ióndani
tarde inchatiru, ióndakuarhu [ióndakuaÌu], xatini [šatini]
tecolote tukuru
tejer tepeni
tejocote karhasï [kaÌasÄ] tejón amatsï [amatsÄ] tela takusï [takusÄ]
temblar tsirindtsirijkuni, jéncheni
temblor jénchekua
templo tiosta
temprano tsípku, xárhini [šaÌini]
tender etsakuni
tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaÌini]
tener bonito nombre sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]
tener diarrea páni tener fe mintsikani tener olor jájkundini
tener sed k’arhichani [k'aÌichani] terminar jatsierani, k’amatani (totalmente) terreno, tierra echeri
tiempo iontki (hace)
tierno puchurku
tieso k’uanhapiti [k'au‚ápiti]
tifoidea teretsikua
tirar k’uanikuni, tsïtani [tsÄtani]
tirarse tsïnchini [tsÄnchini], k’uanikuarhini [k'uaníkuaÌini]
tlacuache úkuri
tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua tocar kústani, p’árhini [p'aÌini] todavía útasï [útasÄ]
todavía no nótki
todo iáminduecha (plural)
tomar itsïmani [itsÄmani], arhani [aÌani], p’irani
tomate toma, toma chixuparha [chišúpaÌa], toma chixukua [chišukua]
torcer p’arhakuni [p'aÌákuni], matsïkuni [matsÄkuni]
torcer hilo p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni]
tortear ichuskuni, ichupani
tortilla ichuskuta
tortillar ichupani, ichuskuni
tos júkua
toser júni
tosferina perentsï júkua [perentsÄ júkua]
tostar tsájpani, uanini
trabajador ánchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajar ánchikuarhini [ánchikuaÌini] trabajo ánchikuarhita [ánchikuaÌita], úkua traer juáni
tragar arhani [aÌani], kunajkani traicionar sïpatani [sÄpátani] transportar pántani
trapo takusï [takusÄ] trasplantar jatsintani tripa sïturhi [sÄtuÌi]
tristeza uandanhiata [uandá‚iata], mískuarhita [mískuaÌita]
tronar charani
tropezar téksarhutani [téksaÌutani]
trozar kachukuni
tú t’u
tuerto taxinharhi [taší‚aÌi]
tumbar kuáskuni
tuza kúmu
U
víbora akuitsi
único jandiajku
unir kuturani
uno ma, maechakua
ni uno no ma
unos máru
untar atarhini [atáÌini]
uña téjki usar úrani ustedes cha utensilio úrakua
uva sïruri [sÄruri] (silvestre)
V
vaciar móndani vacío nombe jatari vagar ísku jámani varios uánikuecha
velludo tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti], tisïki [tisÄki]
venado axuni [ašuni]
vender íntspikuarhini [íntspikuaÌini], atarantani
venir jurhani [juÌani]
ver exeni [ešeni], éskani verdad, verdadero sési jimbo vergüenza k’uratsikua
vestido anhanhikua [a‚a‚ikua], sïrijtakua [sÄrijtakua]
vestirse xukuparhantani [šukúpaÌantani]
vida tsípikua
vieja kutsïmiti [kutsÄmiti], tamapu viejo t’arhepiti [t'aÌépiti], tamapu viento tarhiata [taÌiata]
viruela kuaroxikua [kuaróšikua]
viruela loca kaxikuarhita [kašikuaÌita], kuaroxikua uanaakurhari [kuaróšikua uanäkuÌari]
visión janhaskua [ja‚askua] visitar p’orhembini [p'oÌémbini] viudo, viuda ts/ïndi [tsÄndi]
vivir irekani vivo tsípiti volar kárani
voltear juantsïkuastani [juantsÄkuastani], perejkuni, p’irhíkuni [p'iÌíkuni], menanhani [mená‚ani]
volver k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani], k’uanhatsini [k'ua‚átsini]
vomitar jiuani
vuelta juantsïkuastani [juantsÄkuastani]
(darle)
Y
y ka
yo ji
Z
zacate uitsakua
zancudo tkúpu
zapote úrhuata [uÌuata]
zarza tsurhumbini [tsuÌúmbini] zopilote kurhitsi [kuÌitsi] zorrillo k’uitsiki
Además de haber ajustado las letras, también hemos ajustado el uso del acento gráfico para que corresponda más al sistema propio del idioma purépecha. Es decir, puesto que normalmente se acentúa la segunda sílaba de la palabra, solamente hemos indicado el acento con tilde cuando se acentúa otra sílaba, mayormente la primera.
Purépecha – Español
A
achaati [achäti] hombre ajusï [ajusÄ] ajo akamba maguey
akuitsi víbora, culebra, serpiente
amanhejchakua [ama‚ejchakua] fruta, antojitos
amatsï [amatsÄ] tejón
ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] peinar
ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua] peine, escobetilla
ambakerani limpiar, pelar ambakerantani sanar ambakiti bueno
ambamandini amanecer, esclarecer
ambarhini [ambaÌini] limpiar, labrar
(madera o piedra)
ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga erokani jaÌajka] esperanza
ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka] misterio
ambokuta calle
anchikuarhini [anchikuaÌini] trabajar anchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajador anchikuarhita [anchikuaÌita] trabajo anchperata mandado
andajpinuni nacer
andanguni [anda‚guni] alcanzar
andangutani [anda‚gutani] acabalar, completar
andarhiterani [andaÌiterani] arrimar, acercar
anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua] cadera
anhanchakua [a‚anchakua] pescuezo, cuello
anhanhikua [a‚a‚ikua] bata, camisa, vestido anhaparhakua [a‚apaÌakua] espinazo anhatapu [a‚atapu] árbol
anhaxurhini [a‚ašuÌini] pararse
anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini] antojarse
antsijkuni estirar antsikuni arrastrar antsitani jalar
aparhikuarhini [apaÌikuaÌini] hacer calor
aparhini [apaÌini] tener calor, sudar, quemarse
apeenda [apënda] jilote
apopu chayote
arhakuni [aÌakuni] rajar
arhani [aÌani] comer, tragar, tomar arhijperani [aÌijperani] disputar, reñir arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini] predicar arhini [aÌini] decir
arhintani [aÌintani] leer arhirukuni [aÌirukuni] atajar arho [aÌo] rastrojo
arhukuni [aÌukuni] repartir, dividir, partir
aspiti sabroso
atajpini golpear, pegar (a una persona)
atajperani pelea
atani pegar, golpear, lastimar
atantani pintar
atarantani vender
atarhini [ataÌini] embarrar, untar
atarhukuni [ataÌukuni] atajar, embarrarle
(de alguna cosa en las narices)
atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] quejarse, comer
(alguna cosa sin ayuda del otro)
auani conejo
axamu [ašamu] horcón axani [ašani] enviar, mandar axu [ašu] aquí
axuani [ašuani] acá
axuni [ašuni] venado
Ch
cha ustedes
chanoata granizo
charani tronar, reventar, hacer una explosión
charari reventado, agrietado charhaku [chaÌaku] criatura, bebé charhapiti [chaÌapiti] rojo
chatani clavar
chekakua canoa
chekamiti espina
chekarhitani [chekaÌitani] espinar
cherani asustar
cheremikua red (para pescar)
chéta susto, miedo
chinini arrugarse
chixunda [chišunda] liendre
chkári leña, madera
chkári uirhipiti [chkari uiÌipiti] palo
chkérani aflojar chkuanderakua mentira chkuanderani mentir chkuanderari mentiroso chkurhini [chkuÌini] picar chóchu langosta
choperi duro, macizo
chpíri lumbre, brasa
chpíri etetsï [chpiri etetsÄ] luciérnaga
chpíri k’éri fogata chuparhini [chupaÌini] chupar chúri anoche
churikua de noche
chútakuarhini [chutakuaÌini] ahuyentarse
chutani corretear
chutantani expulsar, corretear
chuxani [chušani] seguir
Ch’
ch’anakua juego, deporte ch’anakua uandakua chiste ch’anani jugar
ch’anarakua juguete ch’atarani machucar ch’erapiti áspero, rasposo ch’éti cola
E
echeri tierra, terreno
echerindu suelo
eiakuni ofrecer, prometer
eianguni [eia‚guni] avisar, dar aviso
éjpu cabeza ekuakuni doblar ekuarhu [ekuaÌu] patio enandi guayaba
eperuni lazar
eraani [eräni] mirar
erakuni escoger
eramarhandikua [eramaÌandikua] luz
eramarhaskutani [eramaÌaskutani] iluminar, alumbrar
eranchini alzar (la vista) erandini amanecer eratsintani pensar, meditar erhutani [eÌutani] encender erokani esperar
eroksï [eroksÄ] comal
éskua ojo
etsakuni desparramar, extender
etskuni prender (lumbre)
exekuarhintani [ešekuaÌintani] encontrarse, hallarse (alguna cosa)
exeni [ešeni] ver
exentani [ešentani] hallar, encontrar
exerani [ešerani] enseñar, mostrar
I
x este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
iarhatsikata [iaÌatsikata] orines
iarhatsini [iaÌatsini] orinar
iásï [iásÄ] ahora, hoy
iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] despacio, lento
iauakua hielo iauani lejos, helar iauarhi [iauaÌi] metate
iauarhukata [iauaÌukata] adobe ichantskani acostar (cosa larga) ichapani acostar
ichapini acostarse
icharhuta [ichaÌuta] canoa (de remar)
ichuki plano
ichupani, ichuskuni tortillar
ichuskuta tortilla
ietani mezclar, revolver
ijada ahijada
ikiani enojarse
ikiani exeni [ešeni] odiar ikiata, ikiatapu ira, coraje ikichakueni jajkuni ensuciar
ikichakueni jásï [jasÄ] bochornoso, feo
ikichani asco (tener)
ima él, aquél
imeecha [imëcha] ellos inchakuni saquear, penetrar inchani entrar
incharani hacer entrar, meter incharhini [inchaÌini] penetrar incharini adentro
inchatiru tarde
inde ése
intsïmperakua [intsÄmperakua] regalo intsïmpini [intsÄmpini] regalar intskuni, intspini dar
intskuntani entregar
intspikuarhini [intspikuaÌini] vender
ioantani llorar (a gritos) ioarhini [ioaÌini] llamar iondakuarhu [iondakuaÌu] tarde iondani tardar
ióndera jarra, jarro
ióntki hace tiempo
ióntki anapu antiguo iorheatani [ioÌeatani] regar iórhekua [ióÌekua] río, creciente
iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu] arroyo, corriente
iósti largo iotati alto irekani vivir
irepita cuatrocientos
ireta pueblo
ireta k’éri pueblo grande, ciudad
irhandurhakua [iÌanduÌakua] talón, calcañar
irhini [iÌini] enrollar, envolver irhintani [iÌintani] envolver (otra vez) isingua [isi‚gua] armadillo
ísï [ísÄ] así
ísku eratani despreciar
ísku jámani vagar
ísku jángua [isku ja‚gua] adulterio
itukua sal
itukua jatarakua salero, tobillo
itumiti salado
itsï [itsÄ] agua
itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] bautizar
itsï uerati [itsÄ uerati] fuente de agua, manantial
itsïmakua [itsÄmakua] agua (para beber)
itsïmani [itsÄmani] beber
itsukua leche
itsukua akuni mamar
itsutani fumar iuikua leña iuini leñar iunuri curva
iurhiri [iuÌiri] sangre
iurhiri tsïtani [iuÌiri tsÄtani] sangrar
iurhitskiri [iuÌitskiri] soltera, muchacha, jovencita
iurhuntani [iuÌuntani] gotear, destilar
iurhurani [iuÌurani] colar
iurhuntani [iuÌuntani] colar (por segunda vez)
iurhuratarakua [iuÌuratarakua] coladera, colador
iurhurukua [iuÌurukua] catarro iurhutsiti [iuÌutsiti] flaco iusïrhukua [iusÄÌukua] catarro ixu [išu] aquí
J
jaakuarhini [jäkuaÌini] apurarse
jacha hacha jajchutakua calzones jájki mano
jájki jimbo atani pegar (con la mano)
jájkundini apestar; tener olor
jajkundiri apestoso jajkuni embarrar, ensuciar jakajkuni creer
jamani cocer; andar
jandiajku solo, único
janhanharhini [ja‚a‚aÌini] obedecer
janhaskani [ja‚askani], janhastani
[ja‚astani] entender janhaskua [ja‚askua] visión janhastakua [ja‚astakua] explicación janikua lluvia, nube
janintserakua llovizna
jantsiri pie
jantspini servir
jantspiri sirviente, criada, mozo
japonda laguna, lago
jápu nixtamal
jápu t’upuri ceniza
jarhaakuni [jaÌäkuni] agujerar, escoplear
jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] escoplo, formón, broca
jarhakuni [jaÌakuni] excavar
jarhani [jaÌani] estar
jarhoajpikua [jaÌoajpikua] apoyo, ayuda
jarhoatani [jaÌoatani] ayudar
jatani montar
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad) jatirini edad madura (tener) jatsierani acabar, terminar jatsikuarhini [jatsikuaÌini] tener
jatsikuarhini úni [jatsikuaÌini uni] enriquecer
jatsikuni poner
jatsintani sepultar, plantar
jatsirani echar
jauanhini [jaua‚ini] hondo
jauamini hondo (agua)
jauarakuarhini [jauarakuaÌini], jauarani
levantarse
jauiri pelo, cabello jaxiti [jašiti] sucio jeiaki ratón
jeiaki iuiri rata
jeiapanhintani [jeiapa‚intani] gustar, agradar
jénchekua temblor
jéncheni temblar
jeuetani revolver, mezclar
ji yo
jikikua hipo jikuani bañarse jimajkani entonces
jimanga [jima‚ga] donde
jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka] baño (donde se baña)
jimbanherantani [jimba‚erantani] renovar
jimbanhi [jimba‚i] nuevo
jimbo por
jimini allí
jingoni [ji‚goni] con
jingonikua [ji‚gonikua] hermana (de mujer)
jini allá
jirejtani respirar
jirikuarhini [jirikuaÌini] esconderse
jirinhani [jiri‚ani], jirinhantani
[jiri‚antani] buscar
jiskani esconder
jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni] llorar a gritos
jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua] grito jiuakuarhini [jiuakuaÌini] gritar jiuani vomitar
jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame coyote
jo sí
jokuni amarrar
jonguarhikua [jo‚guaÌikua] faja jonguarhitini [jo‚guaÌitini] fajado jorhenani [joÌenani] saber jorhendani [joÌendani] enseñar
jorhengua [joÌe‚gua] enseñanza, sabiduría jorhenguarhini [joÌe‚guaÌini] aprender jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti] discípulo
jorhentani [joÌentani], jorhepintani
[joÌepintani] calentarse jorheperani [joÌeperani] calentar jorhepiti [joÌepiti] caliente
jósku estrella
jua jua arhini [aÌini] ladrar
juáni traer
juantsïkuastani [juantsÄkuastani] darle vuelta, voltear
juáta cerro, monte
juatarhu anapu [juataÌu anapu] silvestre
jucha nosotros
jukakuarhini [jukakuaÌini] ponerse (así mismo)
jukari demasiado jukarini puesto jukskani sembrar júkua tos
júni toser
jupajtsïni [jupajtsÄni] bañarse, lavarse la cabeza
jupakata lavado (ropa)
jupakuarhini [jupakuaÌini] lavar (su ropa)
jupani lavar jupikani agarrar jurajkuni dejar
juramuni ordenar, mandar
juramuti gobernante, jefe, amo
juramuti jantspiriri patrón, amo
jurhani [juÌani] venir jurhiakua [juÌiakua] de día jurhiata [juÌiata] Sol jurhiatikua [juÌiatikua] día
jurhijkandani [juÌijkandani] derecha
jurhimberantani [juÌimberantani] enderezar
jurhimbiti [juÌimbiti] derecho jurhintskua [juÌintskua] rodilla jurhixakata [juÌišakata] guisado, frito jurhixani [juÌišani] guisar, freír juruncha agachado
K
ka y
kachukuni cortar, trozar
kajtsïkua [kajtsÄkua] sombrero
kakatsï [kakatsÄ] chachalaca
kamachani abrazar
kamachakuni abrazar (por el cuello)
kamanarhini [kamanaÌini] abrazar (a un niño)
kamapakuni abrazar (por la cintura)
kamata atole
kamatsïta [kamatsÄta] sesos
kambanu campana
kándi sordo
kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani] nacer
kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani] renacer
kánharhikua [ká‚aÌikua] máscara, cara
káni ¿cuándo?
kanikua mucho, bastante kanindi, kanimu cesto, canasta kantsperata deuda
kantspini deber kapindikua obscuridad kapindini obscuro, obscurecer kapindu en lo obscuro karakata escrito, escritura
karakata jajki jimbo manuscrito
kárani volar karani escribir karari escritor
karhajpini [kaÌajpini] hinchar
karhakua [kaÌakua] arriba
karhamakua [kaÌamakua] subida, cuesta arriba
karhamani [kaÌamani] subir karharani [kaÌarani] ascender, subir karhasï [kaÌasÄ] gusano, tejocote karichi borrego
karukuni romper
katamba lengua
katsarhini [katsaÌini] morder
katsarhikata [katsaÌikata] mordido
katsikuni prensar, apretar
kauaru barranca
kauini emborracharse
kauicha borracho
kaxumbini [kašumbini] manso, humilde
kaxurhakua [kašuÌakua] ala
kekua escalera
késtakuni apartarse, quitarse kestatani, kenditani quitar kétsikua abajo
kétsimakua bajada kétsini bajar, descender kojti ancho
kóki sapo
komarhikua [komaÌikua] oración komarhini [komaÌini] adorar, orar, pedir kómu nitamakua miseria
kómu nitamani ser pobre kóntperata gracia kuájchakuni librar kuájpini defender
kuájpintani salvar, defender, librar
kuakarani mojar
kuakari mojado kuanhasï [kua‚asÄ] rana kuanini pedir prestado
kuanitani prestar
kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini] dar prestado
kuaraki ardilla
kuarasï [kuarasÄ] pato
kuarhaakuni [kuaÌäkuni] convencer kuarhakuni [kuaÌakuni] quebrar kuarhukpiti [kuaÌukpiti] ladrón kuarhukuni [kuaÌukuni] atajar, robar kuaroxikua [kuarošikua] viruela kuatantani aburrirse
kuatapiti blandito kuatarani cansarse kuáti gemelo kuatsita excremento kúchi puerco kuechenda saliva
kuenarhini [kuenaÌini] lamer kuendekurhini [kuendekuÌini] doblarse kuenta úni contar
kuenta úri contador
kueraakata [kueräkata] criatura kueratani faltar, desatar kuinguisï [kui‚guisÄ] codo
kuiparhakua [kuipaÌakua] carga
kuiparhani [kuipaÌani] cargar
kuiparhatani [kuipaÌatani] cargar (a otro en la espalda)
kuixurhini [kuišuÌini] arrodillarse
kúmu tuza
kunajkani tragar
kunguarhini [ku‚guaÌini] juntarse
kunguarhintani [ku‚guaÌintani] juntarse
(otra vez) kuntani encontrar kupanda aguacate
kuparhatani [kupaÌatani], kurhutani
[kuÌutani] agregar
kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini] pedir
kurhandini [kuÌandini] oír, escuchar, entender
kurhanguni [kuÌa‚guni] entender, comprender
kurhini [kuÌini] quemarse kurhirakua [kuÌirakua] cal kurhirani [kuÌirani] quemar kurhitani [kuÌitani] agregar, juntar kurhitsi [kuÌitsi] zopilote
kurucha pescado
kurucha p’imani pescar
kuruku guajolote
kuskani sonar
kustakua instrumento de música
kustani tocar
kutukua, kuturhutani [kutuÌutani] coyuntura, juntura
kuturani añadir, unir
kutsari arena
kútsï [kútsÄ] mes; hembra kutsïkua [kutsÄkua] oreja, oído kutsïmiti [kutsÄmiti] vieja kútsïti [kútsÄti] hembra
K’
k’amakuarhini [k'amakuaÌini] acabarse
k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] culpa, pescado
k’amatani acabar, terminar (totalmente)
k’amerani amargar k’ameri amargoso k’amukua cántaro
k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini] engañarse
k’arhanchini [k'aÌanchini] suspirar
k’arhani [k'aÌani], k’arhapini [k'aÌapini] engañar
k’arhapikua [k'aÌapikua] engaño k’arhatani [k'aÌatani] barrer k’arhichakua [k'aÌichakua] sed k’arhichani [k'aÌichani] tener sed k’arhingua [k'aÌi‚gua] hambre
k’arhini [k'aÌini], k’arhirani [k'aÌirani] secar
k’arhintani secarse k’arhiri [k'aÌiri] seco k’arhisï [k'aÌisÄ] flaco k’auasï [k'auasÄ] chile
k'éni crecer
k’éri grande
k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini] glorificar, alabar, adorar
k’éri ireta pueblo grande, ciudad
k’éri janikua aguacero
k’éri ma chpíri fogata, fogón
k’éri xarhintku [k’eri šaÌintku] muy de madrugada
k’esï [k'esÄ] ala
k’irhimikua [k'iÌimikua] cosquillas
k’uanhapiti [k'ua‚apiti] tieso
k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani] regresar, devolver
k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani] regresar, volver
k’uanikuni tirar k’uarani roncar k’uarapu alacrán k’uaunchini aullar
k’uengua [k'ue‚gua] garganta, laringe k’ueramu ocote, madera resinosa k’uetsaperakua pesa
k’uetsaperani pesar
k’uetsapiti pesado k’uikirhini [k'uikiÌini] azotar k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua] látigo,
chicote
k’uikuarhini [k'uikuaÌini] dormirse
k’uimuni chiflar, silbar
k’uinchikua fiesta
k’uinhchakua [k'ui‚chakua] sueño
k’uíni dormir k’uirakua petate k’uiriperani criar k’uiripini crecer k’uiripita carne k’uiripu persona, gente k’uitsiki zorrillo
k’umanchikua casa, morada
k’umanda sombra
k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua] cachete
k’umsta loma chica
k’uratsikua vergüenza
k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini] preguntar
k’urhu [k'uÌú] codorniz
k’utitsini inclinarse, agacharse
M
ma, maechakua uno
ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] una cuarta
manamani batir manamatarakua batidor manatakuni batir, mover
manatakata batido, movido manatani mover, menear marhoani [maÌoani] servir máru algunos, unos
mátakuni pegar
mátakata pegado
máteru otro
matirhini [matiÌini] pellizcar
media dinero meiampikua pago meremerejkuni brillar miáni pensar
miátani acordarse miiuni contar, conocer miiuri contador mikani tapar, cerrar míkua tapón
minhani [mi‚ani] encerrar
mintsikani tener fe, confiar
mintsikuarhini [mintsikuaÌini] descansar, reposar
mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni] ser fiel
mintsita corazón
mintsita jatsikuntani alentar, animar, consolar
mirikuarhini [mirikuaÌini] perder el sentido, olvidarse de alguna cosa
misiri chispas (de lumbre)
misitu gato
miskuarhita [miskuaÌita] tristeza
mítakua llave
mítakuarhini [mitakuaÌini] abrirse
mítani abrir
mitini conocer, saber moantani arrepentirse mójtakuni cambiar móndani vaciar
mónharhi [mó‚aÌi] rabioso moskuni cambiar (de lugar), mudar motsini mudarse
murutani arrancar
N
na xani [šani] ¿cuánto?
naandi [nändi] madre
naandi k’éri [nändi k'eri] abuela
nakinterku cualquiera nana kútsï [kutsÄ] luna nanaka sapichu niña nani ¿dónde?
nanina ¿cómo? nanita abuela ne ¿quién? niarani llegar
ninirani madurar, cocer
niniri cocido, maduro
nipiri grillo
nirani ir
nitamani de paso, pasar
no ámbe [nombe] nada
no ióstarhari [no iostaÌari] chaparro
no iósti corto
no káni ambakiti corriente
no kosti angosto
no ma ni uno, ninguno
no méni nunca no nema nadie no sési mal
no sési jásï [no sési jásÄ] feo
no sési jásï úkua [no sési jásÄ ukua] iniquidad, maldad
no sési úri impío
nombe nada
nombe jatani vacío
nombe jauiri jukari calvo, pelón nombe rantani borrar, deshacer nótki todavía no
nunuxi [nunuši] mudo
O
orhemani [oÌemani] adelantarse
orhepani [oÌepani] adelantarse, adelante
P
pakarani quedarse, sobrar pámbini acompañar pámpiri compañero
pándi sordo
páni llevar; tener diarrea
pántani acarrear, transportar
parakata mariposa
parhakpini [paÌakpini] mundo parhangua [paÌa‚gua] piedra de fogón parhantsï [paÌantsÄ] clavo
pasïri [pasÄri] pellejo
patakuarhini [patakuaÌini] apagarse
patani apagar
patsajtsïni [patsajtsÄni] aprender
patsani guardar
patsïntsï [patsÄntsÄ] calvo, pelón
pauani mañana penchumikua boca perejkuni voltear
perentsï jukua [perentsÄ jukua] tosferina
petani sacar
petantani expulsar
pexu kua [pešu kua] espalda
piani comprar
piiuni desgranar
pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] santidad pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] santo
pímu palma pinandikua paz, calma pinandini silencio (estar en) pindani espiar
píntsï, píntsïta [pintsÄ, pintsÄta] espiga de maíz
pípi jemba hermano
pirekua canción
pirenchi hermana (de hombre)
pireni cantar
pireri cantador
pirirantani adornar piritakua relámpago, rayo piritani relampaguear piruakua hilo
piruani hilar
pitsijkuni caer (de la mano) pitsïnduni [pitsÄnduni] resbalarse pixini [pišini] ampollar
porhechi [poÌechi] olla puátspintani perdonar puátspintsti perdonador pucharani machucar, aplastar puchurku tierno
purhu [puÌú] calabaza
puruani hervir puruata espuma putimukua beso putimukuni besar
P’
p’akchakuni empujar p’amekua dolor, dolencia p’amenchakua enfermedad p’amenchati enfermo p’amojkperakua misericordia
p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini] lamentar
p’angua [p'a‚gua] escoba
p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu] escoba chica
p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] torcer hilo
p’arhini [p'aÌini] tocar
p’atamu carrizo
p’ikuarherani [p'ikuaÌerani] sentir
p’ikukua aguja p’ikuni cortar p’ikuntani cosechar p’imutantani salvar
p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini] salvarse
p’imutantspiti salvador p’indintani cicatrizar p’indiri cicatriz
p’irani recibir, tomar, quitarse p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini] citar p’itani sacar
p’orhe [p'oÌe] indígena p’orhembini [p'oÌembini] visitar p’orhota [p'oÌota] fosa, agujero p’ukukua gordura, grasa
p’ukuni engordar p’ukuri gordo, pino p’úmu palma p’undanchatakua corva
p’unguari [p'u‚guari] pluma de ave
p’unitani soplar
R
rengestï [re‚gestÄ] cojo
S
sáni algo, un poco
sánititu muy poco, poquito
sapichu chico sarochani ronco (estar) seperi polilla
sési bien, bueno
sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] alabarse, tener bonito nombre
sési jásï [sesi jasÄ] bonito, hermoso
sési jatsintani acomodar bien, componer
sési jimbo de verdad, verdadero sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería,
brujería
sïkuapu [sÄkuapu] araña sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero sïkuitani [sÄkuitani] pelar sïndari [sÄndari] reata
sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) sïndurani [sÄndurani] espesar sïni [sÄni] diente
sïni xexarakua [sÄni šešarakua] muela
sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir
sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini] robar
sïpatani [sÄpatani] traicionar sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón sïpiani [sÄpiani] apestar sïpiari [sÄpiari] apestoso sïpiata [sÄpiata] medicina
sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar
sïpiruni [sÄpiruni] oler sïraata [sÄräta] humo sïranda [sÄranda] papel
sïranda arhini [sÄranda aÌini] leer
sïrangua [sÄra‚gua] raíz
sïrijtakua [sÄrijtakua] naguas, vestido
sïrikuni [sÄrikuni] coser sïrpiri [sÄrpiri] rayo sïruki [sÄruki] hormiga
sïruki sapichu [sÄruki sapichu] hormiguita
sïruri [sÄruri] uva, bejuco
sïturhi [sÄtuÌi] tripa, estómago, barriga sïuamani [sÄuamani] ahumarse sïuangua [sÄua‚gua] cuerno
sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo atani] cornear
sïuari [sÄuari] sucio sïuini [sÄuini] remolino sununda lana, cobija de lana sutupu bolsa, morral (de pita)
sutupu sapichu bolsa de pita chica
T
taa [tä] casa
taati [täti] padre
taati k’éri [täti k'eri] abuelo
takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo
takusï úni [takusÄ uni] remendar
tamapu viejo
tambonharhini [tambo‚aÌini] derrumbar tanantsï [tanantsÄ] tábano tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] atrancar tarharani [taÌarani] levantar, alzar tarhemu [taÌemu] sauce
tarheni [taÌeni] arar
tarheta [taÌeta] milpa tarhiani [taÌiani] hacer aire tarhiata [taÌiata] aire, viento
tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani] inflar
tata señor
tatita abuelo
tataka muchacho
tataka sapichu niño
tatsikua después
tauasï [tauasÄ] hígado
taxindi [tašindi] sordo
taxinharhi [taši‚aÌi] ciego, tuerto
teiarhini [teiaÌini] lastimar
téjki uña
tekaantani [tekäntani] aguantar, sufrir tekaantskua [tekäntskua] paciencia tekarakua angaro, cincel
tekarhini [tekaÌini] carpintear, cincelar teksarhutani [teksaÌutani] tropezar tékua miel, dulce
témba esposa tembini diez tembucha novio
tembuchakua casamiento
tembuchani casarse (hombre)
tembunhani [tembu‚ani] casarse (mujer)
teni olote
téni dulce (estar) tepari grueso, gordo tepeni tejer
térani endulzar
terekua hongo
terekuarhikua [terekuaÌikua] risa terekuarhini [terekuaÌini] reír tereni podrirse
teretsikua tifoidea
téri dulce
terojkani medio, mitad
terojkani churikua medianoche
teronukua patio
teroxutini [terošutini] mediodía
texarhini [tešaÌini] picar tiamu fierro, hierro tikuilichi lagartija
tíndi mosca
tinguixurhini [ti‚guišuÌini] arrodillarse
tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚arakua] calentura
tiosta templo, iglesia tirhindikua [tiÌindikua] arete tirhipani [tiÌipani] colgar tiriapu elote
tisïki [tisÄki], tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti] velludo, peludo
tisïmikua [tisÄmikua] bigote, barba
tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari] barbón, barbudo
tixatani [tišatani] prender (lumbre)
tkúpu mosquito, zancudo
toma chixukua [chišukua] tomate
tukuru tecolote
tumbi soltero, joven, mancebo
tumina dinero
túpu ombligo
turhikata [tuÌikata] garrapata turhipiti [tuÌipiti] negro turhiri [tuÌiri] brasa, carbón
tuskuni enterrar
T’
t’ámu cuatro
t’énkt’enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] cabecear
t’epani regar t’ireni comer t’u tú
t’uatani escupir
t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo
t’upuri polvo
t’urhari [t'uÌari] jilote
t’uruntskani empinar
Ts
tsajpani tostar tsakapindu pedregal tsakapu piedra tsánda Sol
tsandini hacer calor
tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] palpitar tsanguarani [tsa‚guarani] brincar tsanharhikua [tsa‚aÌikua] sueño tsanharhini [tsa‚aÌini] soñar
tsápki gavilán
tsarhantani [tsaÌantani] colar
tsarharakua [tsaÌarakua] cedazo, cernidor
tsepuni picar
tserhukua [tseÌukua] frente tsikakuarhini [tsikakuaÌini] doblarse tsikakuni doblar
tsikata gallina
tsikata jatakua gallinero
tsikini brotar
tsikintani brotar, retoñar
tsikintsti retoño tsimani dos tsinapini curar
tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse
tsintani resucitar, revivir tsintskua resurrección tsípa mañana
tsipikua vida
tsipikuarhini [tsipikuaÌini] alegrarse, divertirse
tsipini alegre (estar) tsípiti crudo, vivo tsípku temprano
tsíri pulga; maíz tsirintsirijkuni temblar tsítantani resucitar tsitarani exprimir tsïkiata [tsÄkiata] cesto
ts/ïnchini [tsÄnchini] tirarse, perderse ts/ïndi [tsÄndi] viuda, viudo tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] muro, pared
tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encía
tsïpambiti [tsÄpambiti] amarillo tsïreri [tsÄreri] masa, harina ts/ïtani [tsÄtani] tirar, perder tsïtsïki [tsÄtsÄki] flor
tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] avispa tskandini resbaloso tskanduni resbalarse
tskijkurha [tskijkuÌa] miserable, avaro
tsúkua estornudo tsúmba pestaña tsumindi esquina
tsúni estornudar
tsúntsu olla
tsuntsu ióndera jarra tsuparhini [tsupaÌini] chupar tsurhumbini [tsuÌumbini] zarza
Ts’
ts’ame coyote ts’auapiti delgado ts’éjkuni probar, calar ts’emuni probar (el sabor) ts’eritani medir
ts’eritarakua medidor, medida
ts’irakua lombriz
ts’irapini frío (estar)
ts’irapintani enfriarse, refrescarse
ts’irari frío
ts’ïma [ts'Ämá] ellos
U
uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión
uájpa hijo
uakasï [uakasÄ] buey
uámba marido, esposo
uanaakurhani [uanäkuÌani] pasearse
uanakuni cruzar
uandajpani saludar, hablar
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] predicar
uandakua palabra
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto a una persona)
uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] afligirse
uandanhiata [uanda‚iata] tristeza
uandani hablar uandantani avisar uandantskua historia, cuento uandanuntani despedirse uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] rezar
uandauandamiti hablador (persona que platica mucho)
uándikpiti homicida uandikuni matar uandikuti matador
uandontskuarhini [uandontskuaÌini] platicar
uandontskuarhita [uandontskuaÌita] plática
uanhamukuni [ua‚amukuni] orilla
uánikua muchos uanojtakuni rebasar uanokuni cruzar
uaparhikua [uapaÌikua] cedro uarhamukuni [uaÌamukuni] afilar uarhani [uaÌani] bailar
uarhasï [uaÌasÄ] camote uarhiiti [uaÌiiti] mujer uarhikua [uaÌikua] muerte uarhini [uaÌini] morir
uarhiperakua [uaÌiperakua] pelea, guerra
uarhipini [uaÌipini] pelear uarhiri [uaÌiri] muerto, cadáver uarhokua [uaÌokua] red (para pescar) uarhoni [uaÌoni] pescar
uarhotani [uaÌótani] sacudir, rozar uasïsï [uasÄsÄ] murciélago uatsotakua cerca de madera uatsotani cercar
uauapu abeja
uauapu k’éri abeja grande, abejón
uauarhini [uauaÌini] sacudir
uaxakani [uašakani] sentarse
uaxantsïkua [uašantsÄkua] silla, asiento, banco
uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua sapichu] banquito
ueenakuarhu [uënakuaÌu] principio
ueénani [uënani] principiar
ueénani anapu [uënani anapu] primero ueerani [uërani] salir (a un viaje) uekajchakua collar (de mujer)
uekamini caer (al agua)
uekani querer
uekorhini [uekoÌini] caer
uekperakua amor uekpini amar uekua lágrima
uembini querer mucho (a una persona)
uéramani en la salida, en la orilla de un pueblo
uerandu jupindi huérfano uérani salir (de la casa) uerani llorar
uexurhini [uešuÌini] año
uíchu perro
uikixkandani [uikiškandani] izquierda
uinani recio
uinatani envolver
uinhamarhini [ui‚amaÌini] exigir uinhapikua [ui‚apikua] poder, fuerza uinhapini [ui‚apini] fuerte, tener fuerza uinhapiti [ui‚apiti] fuerte
uiniarhani [uiniaÌani] llenarse (el estómago)
uinirani llenar uiniri lleno uiramu laja
uirhijpini [uiÌijpini] rodar
uirhipiti [uiÌipiti] redondo
uiriani correr
uiriari corredor, persona que corre uiriatani hacer correr, corretear uirikani asar
uitsakua zacate
uitsindikua ayer
uitsindikua chuskuni anteayer uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua] peine ujchakurani bendecir
úkua trabajo, obra, quehacer
úkua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargiri‚aka] ministerio
úkuri tlacuache
umirhukuni [umiÌukuni] ahogar
umirhuni [umiÌui] ahogarse úni hueso; hacer, poder úntani armar, componer úntskantani adornar upaskuni sumir, hundir úrakua utensilio uraperantani blanquear urapiti blanco
urhani [uÌani] jícara
urhi [uÌi] nariz
úrhuata [uÌuata] zapote urhukata [uÌukata] molido urhuni [uÌuni] moler urhuri [uÌuri] molendero utasï [utasÄ] todavía
utuksï [utuksÄ] concha, caracol
uxuta [ušuta] llaga
X
xakua [šakuá] quelite
xanharani [ša‚arani] caminar, andar xanharapani [ša‚arapani] caminando xanharu [ša‚aru] camino, calle xanirani [šanirani] marchitar
xanoata [šanoata] granizo
xapo [šapó] jabón
xaramita [šaramita] bofe, pulmón
xarhantani [šaÌantani] aparecer
xarhatani [šaÌatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [šaÌiani] nadar
xárhini [šáÌini] temprano
xarhiperani [šaÌiperani] agriar, leudar xarhipini [šaÌipini] agrio (ponerse) xarhipiti [šaÌipiti] agrio
xarhisï [šaÌisÄ] rata
xatini [šatini] tarde
xenchakuarhini [šenchákuaÌini] balancearse
xengua [še‚gua] capulín
xepiti [šepiti] perezoso, flojo
xerentani [šerentani] descomponer, derribar
xeretani [šeretani] alborotar xexakua [šešakua] chicle xexani [šešani] masticar
xirhimikua [šiÌimikua] cosquillas xukani [šukani] regañar xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa
xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua p'irani] desnudarse
xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse
xúmu [šumu] neblina
xunhanda [šu‚anda] resina
xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda k'uajtsÄtakua] copal
xurhata [šuÌata] algodón xurhijki [šuÌijki] curandero xuxumarhata [šušumaÌata] rocío
Español – Purépecha
A
abajo kétsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejón uauapu k’éri
abrazar kamachani
abrazar a un niño kamanarhini [kamanaÌini]
abrazar por el cuello kamachakuni
abrazar por la cintura kamapakuni
abrir mítani
abrirse mítakuarhini [mítakuaÌini]
abuela nanita, naandi k’éri [nändi k'eri]
abuelo tatita, taati k’éri [täti k'eri]
aburrirse kuatantani
acá axuani [ašuani]
acabalar andangutani (completar)
[andá‚gutani]
acabar k’amatani, jatsierani
acabarse k’amakuarhini [k'amákuaÌini]
acarrear pántani
acercar andarhiterani [andáÌiterani] acomodar sési jatsintani (bien) acompañar pámbini, pámbitani acordarse miántani, miáni
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga)
acostarse ichapini
acusar uandakuntani
adelantarse orhemani [oÌemani], orhepani uerani [oÌépani uérani]
adelante orhepani [oÌepani]
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauáÌukata], iauarhikata [iauáÌikata]
adorar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini], komarhini [komaÌini]
adornar úntskantani, pirirantani adulterio ísku jángua [isku ja‚gua] afilar uarhamukuni [uaÌamukuni],
uarhamukuntani [uaÌámukuntani]
afligirse uandanhiakuarhini [uandá‚iakuaÌini]
aflojar chkérani
agacharse k’utitsini
agachado juruncha
agarrar jupikani
agradar jeiapanhintani [jeiapa‚intani]
agregar kúparhatani [kúpaÌatani], kúrhutani [kúÌutani], kúrhitani [kúÌitani]
agriar xarhiperani [šaÌíperani]
agrietado charari
agrio xarhipiti [šaÌípiti]
ponerse agrio xarhipini [šaÌipini]
agua itsï [itsÄ]
agua para beber itsïmakua [itsÄmakua]
aguacate kupanda aguacero k’éri janikua aguantar tekaantani [tekäntani] aguja p’ikukua
agujerar jarhaakuni [jaÌäkuni] agujero p’orhota [p'oÌota] ahijada ijada
ahogar umirhukuni [umíÌukuni]
ahogarse umirhuni [umíÌuni]
ahora iasï [iasÄ]
ahumarse sïuamini [sÄuámini], sïuamikuarhini [sÄuamikuaÌini]
ahuyentar chútani
ahuyentarse chútakuarhini [chútakuaÌini]
aire tarhiata [taÌiata]
hacer aire tarhiani [taÌiani]
ajo ájusï [ájusÄ]
ajustar uinhamu jatsini [ui‚amu jatsini] ala k’esï [k'esÄ], káxurhakua [kášuÌakua] alabar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini]
alabarse sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]
alacrán k’uarapu
alborotar xeretani [šerétani] alcanzar andanguni [anda‚guni] alegrarse tsípikuarhini [tsípikuaÌini] alegre tsípini (estar)
alentar mintsita jatsikuntani
algo sani
algodón xurhata [šuÌata]
algunos máru almohada iájchakua alto iótati
alumbrar eramarhaskutani [erámaÌaskutani], t’ímarhaskutani [t'imaÌaskutani]
alzar tarhatani [taÌátani]
alzar la vista eranchini
allá jini
allí jimini
amanecer erandini, ambamandini
amar uékpini amargar k’amerani amargo k’ameri
amarillo tsïpambiti [tsÄpámbiti]
amarrar jótani, jókuni amo juramuti jantspiriri amor uékperakua ampollar pixini [pišini] ancho kósti, kójti
andar xanharani [ša‚árani]
angaro tekarakua
angosto no kósti
animar mintsita jatsikuntani
anoche chúri
anteayer uitsindikua chúskuni, jiniani uitsindikua
antiguo ióntki anapu
antojarse anhejchakuarhini [a‚éjchakuaÌini] antojitos amanhejchakua [ama‚éjchakua] añadir kuturhutani [kutúÌutani], kuturani año uéxurhini [uéšuÌini]
apagar pátani
apagarse pátakuarhini [pátakuaÌini]
aparecer xarhantani [šaÌántani]
hacer aparecer xarhatani [šaÌatani] apartarse késtakuni, kendikuni apestar sïpiani [sÄpiani], jájkundini
apestoso sïpiari [sÄpiari], jájkundiri
aplastar pucharani
apoyo jarhoajpikua [jaÌoájpikua]
aprender jorhenguarhini [joÌé‚guaÌini], patsajtsïni [patsájtsÄni]
apretar katsikuni, tskikuni
apurarse jákuarhini [jákuaÌini], jaakuarhini [jäkuaÌini], chkapintani
aquel ima, inde
aquí axu [ašú], ixu [išú] araña sïkuapu [sÄkuapu] arar tarheni [taÌeni] árbol anhatapu [a‚átapu] ardilla kuaraki
arena kutsari
arete tirhindikua [tiÌíndikua]
armadillo isingua [isi‚gua]
armar úntani arrancar murutani arrastrar antsikuni arrepentirse móantani arriba karhakua [kaÌákua]
arrimar andarhiterani [andaÌiterani]
arrodillarse tinguixurhini [ti‚guíšuÌini], kuíxurhini [kuíšuÌini]
arroyo iorhekua sapichu [ioÌekua sapíchu]
arruga, arrugarse chinini
asar uirikani
ascender karharani [kaÌárani]
asco ikichani (tener)
así ísï [isÄ], arisï [arísÄ]
asiento uaxantsïkua [uašántsÄkua]
áspero ch’erapiti, choperi
asustar cherani
atajar kuárhukuni [kuáÌukuni], atarhukuni [atáÌukuni], arhirukuni [aÌírukuni]
atole kamata
atrancar tanhaparhakuni [ta‚ápaÌakuni], uanhaparhatani [ua‚ápaÌatani]
aullar k’uaunchini
avaro tskijkurha [tskijkuÌa]
avisar eianguni [eiá‚guni], uandantani, aianguni [aiá‚guni]
avispa tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ]
ayer uitsindikua
ayuda jarhoajpikua [jaÌoájpikua]
ayudar jarhoatani [jaÌoátani], jarhoajpini [jaÌoájpini]
azotar k’uikirhini [k'uikíÌini]
B
bailador uarhari [uaÌari] bailar uarhani [uaÌani] baile uarhakua [uaÌakua]
bajada kétsimakua, kétsimandu
bajar kétsini
balancearse xenachakuarhini [xenachakuaÌini]
balanza ts’éritarakua
banco uaxantsïkua [uašántsÄkua]
banquito uaxantsïkua sapichu [uašántsÄkua sapichu]
bañar jikuarani, jupajtsïtani [jupajtsÄtani]
bañarse jikuakuarhini [jikuákuaÌini], jikuani, jupajtsïni [jupájtsÄni]
baño jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka]
barba tisïmikua [tisÄmikua]
barbudo tisïmi [tisÄmi], tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari]
barranco kauaru
barrer k’arhatani [k'aÌátani] barriga sïturhi [sÄtuÌi] bastante kánikua
bastimento t’irekua pákuarhikua [pákuaÌikua]
bata anhanhikua [a‚a‚ikua]
batidor manatatarakua
batir manamani, manatakata
bautizar itsï atajtsïkuni [itsÄ atájtsÄkuni]
bebé charhaku [chaÌaku] beber itsïmani [itsÄmani] bebida itsïmakua [itsÄmakua] bejuco sïruri [sÄruri]
bendecir újchakurani besar putimukuni beso putimukua
bien sési
estar bien sési jatsini bigote tisïmikua [tisÄmikua] blanco urapiti
blando kuatapiti
blanquear uraperantani, urapiti atani
boca penchumikua
bochornoso ikichakueni jasï [ikíchakueni jasÄ]
bofe xaramita [šarámita]
bolsa
bolsa de pita sutupu
bolsa de pita chica sutupu sapichu
bonito sési jásï [sesi jasÄ], kuauk jásï [kuauk jasÄ]
borracho kauicha
borrar nombeerantani [nombërantani]
borrego karichi
brasa chpíri, turhiri [tuÌiri]
brillar meremerejkuni
brincar tsanguarani [tsa‚guárani] broca jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] brotar tsikini
brujería sïkuamikua [sÄkuámikua]
brujo sïkuami [sÄkuami] bueno ambakiti, sési buey uakasï [uakasÄ]
burlar teresamurhani [terésamuÌani]
buscar jirinhani [jirí‚ani], jirinhantani [jirí‚antani]
C
cabecear t’énk t’enk tsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]
cabello jauiri
cabeza éjpu
cachete kumbunharhikua [kumbú‚aÌikua], charhonharhikua [chaÌó‚aÌikua]
cada mándani
cadáver uarhiri [uaÌiri]
cadera anhajtarhakua [a‚ájtaÌakua]
caer uekorhini [uekóÌini] caer en el agua uekamini caérsele de la mano pitsijkuni
cal kurhirakua [kuÌírakua] calabaza purhu [puÌu] calar ts’éjkuni
calcañar irhandurhakua [iÌánduÌakua]
calentar jorheperani [joÌéperani]
calentarse jorhepintani [joÌépintani], jorhentani [joÌéntani]
calentura tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚árakua]
caliente jorhepiti [joÌépiti]
calle xanharu [ša‚aru], ambokuta
calma pinandikua
calor
hacer calor tsándini, aparhikuarhini [apáÌikuaÌini]
tener calor aparhini [apáÌini]
calvo patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari
calzones jájchutakua, t’ipijchukua cama jatatsikua, kantsïri [kantsÄri] cambiar móskuni, móstakuni
cambiarlo de lugar moskuni
caminar xanharani [ša‚árani]
caminando xanharapani [ša‚arapani] camino xanharu [ša‚aru], ambokuta camisa anhanhikua [a‚á‚ikua], kamisa
camote uarhasï [uaÌasÄ] campana kambanu canasta kanindi, kanimu
canción pirekua
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [icháÌuta]
canoso t’upuntsï [t'upuntsÄ]
cansarse kuatarani cantador pireri cantar pireni cántaro k’amukua
canudo t’upuntsï [t'upuntsÄ] caña isïmba [isÄmba] capulín xengua [še‚gua]
cara kánharhikua [ká‚aÌikua] caracol utuksï [utuksÄ] carbón turhiri [tuÌiri]
carga kuíparhakua [kuípaÌakua]
cargar kuíparhani [kuípaÌani], sïrurutani [sÄrurutani]
cargar a otro en la espalda kuíparhatani [kuípaÌatani]
carne k’uiripita
caro jukaparhakua [jukápaÌakua] carpintear tekarhini [tekaÌini] carrizo p’atamu
casa k’umanchikua, taa [tä]
casamiento tembuchakua
casarse tembuchani (hombre); tembunhani [tembú‚ani], uambuchani (mujer)
catarro iurhurukua [iuÌúrukua], iúsïrhukua [iúsÄÌukua]
cedazo tsarharakua [tsaÌarakua]
cedro uáparhikua [uápaÌikua]
cenar t’ireni
ceniza japu chkari, japu t’upuri, t’upuri japu
cerca uatsótakua (de madera)
cercar uatsotani
cernidor tsarharakua [tsaÌárakua]
cerrar míkani
cerro juata
cesto kanindi, tsïkiata [tsÄkiata], kanimu
cicatriz p’indiri cicatrizar p’indintani ciego taxinharhi [taší‚aÌi] cielo auanda
cincel tekarakua
cincelar tekarhini [tekáÌini]
citar p’itajkuarhini [p'itájkuaÌini]
ciudad ireta k’éri
clavar chátani
clavo parhantsï [paÌantsÄ] cobija sununda (de lana) cocer ninirani
cocido niniri, ninirakata codo kuinkuisï [kui‚kuisÄ] codorniz k’urhu [k'uÌú] cojo rengetsï [re‚getsÄ] cola ch’éti
colador iurhuratarakua [iuÌúratarakua], tsarharakua [tsaÌárakua]
colar iurhurani [iuÌúrani], iurhurantani [iuÌúrantani] (por segunda vez); tsarhani [tsaÌani], tsarhantani [tsaÌantani]
colgar tirhipani [tiÌípani] collar uekajchakua colmena uauapu, kuípu comal eroksï [eroksÄ]
comer arhani [aÌani], t’ireni
comer algo sin ayuda atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]
comida t’irekua cómo ¿nanina? compañero pámpiri
completar andangutani [andá‚gutani] componer sési jatsintani, úntani comprar piani
comprender kurhanguni [kuÌa‚guni]
con jingoni [ji‚goni] concha utuksï [utuksÄ] conejo auani
confiar mintsikani
conocer mítini (persona), miiuni (lugar)
consolar mintsita jatsikuntani
contador kuenta p’ikuri, kuenta úri, miiuri
contar kuenta úni, miiuni convencer kuarhaakuni [kuaÌäkuni] copal xunhanda k’uájtsïtakua [šu‚anda
k'uájtsÄtakua] coraje ikiata, ikiatapu corazón mintsita
cornear sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbó atani]
corredor uiriari (persona)
correr uiriani
hacer correr uiriatani, chútani corretear uiriatani, chútantani corriente no káni ambakiti
corriente iorhekua sapichu [ioÌekua sapichu]
(arroyo)
cortar p’ikuni, kachukuni
corto no iósti
corva p’undanchatakua cosechar p’ikuntani coser sïrikuni [sÄrikuni]
cosquillas xirhimikua [šiÌímikua], k’irhimikua [k'iÌímikua]
coyote jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame
coyuntura kutukua
crecer k’éni, k’uiripini, t’arhexini [t'aÌešini]
creciente iorhekua [ioÌekua]
creer jakajkuni
criada jántspiri
criar k’uiriperani, t’arhexerani [t'aÌéšerani]
criatura kueraakata [kueräkata], charhaku [chaÌaku]
crudo tsípiti
cruzar uanokuni, uanakuni cualquiera nakinterku cuándo ¿káni?
cuánto ¿na xani? [¿na šáni?]
cuarta ma iójkurhakua [ma iójkuÌakua] (una)
cuatro t’ámu
cuatrocientos t’ámu sientu, ma irepita cuello anhanchakua [a‚ánchakua] cuento uandantskua
cuerno sïuangua [sÄua‚gua]
cuero sïkuiri [sÄkuiri]
cuesta arriba karhamakua [kaÌamakua]
culebra akuitsi
culpa k’amanharhintskua [k'amá‚aÌintskua]
curandero xurhijki [šuÌijki]
curar sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsíkuni], tsinapini
curva iunuri
Ch
chachalaca kakatsï [kakatsÄ] chaparro no ióstarhari [no ióstaÌari] chapeado charhonharhi [chaÌó‚aÌi] chayote apopu
chicle xexakua [šešakua]
chico sapichu
chicote k’uikirhpitarakua [k'uikíÌpitarakua]
chiflar k’uímuni
chilacayote t’ikatsï [t'ikatsÄ]
chile k’auasï [k'auasÄ]
chispa misiri
chiste ch’anakua uandakua
chupar chuparhini [chupáÌini], tsuparhini [tsupáÌini]
D
dar íntskuni, intspini
dar aviso eianguni [eia‚guni]
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]
deber kántspini
débil iurhitsiti [iuÌítsiti], no uinhapiti [ui‚ápiti]
decirle arhini [aÌini]
defender kuájpini, kuajpintani
dejar jurajkuni delgado ts’auapiti demasiado jukari deporte ch’anakua
derecha jurhijkandani [juÌíjkandani]
derecho jurhimbiti [juÌímbiti], jurhimbitku [juÌímbitku]
derribar xerentani [šeréntani]
derrumbar t’ambonharhini [t'ambó‚aÌini], uekopantani
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintsíkuaÌini]
descender kétsini
descomponer xerentani [šeréntani]
desgranar piiuni
deshacer nombe rantani [nomberantani]
desnudarse xukuparhakua p’irani [šukúpaÌakua p'irani]
despacio iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
desparramar etsakuni
despedirse uandanuntani, axantani [ašantani]
despertarse tsínharhini [tsí‚aÌini]
despreciar ísku eratani
después tátsikua
destilar iurhuntani [iuÌuntani]
deuda kántsperata
devolver k’uanhkskuntani [k'ua‚kskuntani], k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]
día jurhiakua [juÌíakua], jurhiatikua [juÌíatikua]
dicho uandakata diente s/ïni [sÄni] diez témbini
dinero media, tumina
discípulo jorhenguarhiti [joÌé‚guaÌiti] disputar arhijperani [aÌíjperani] divertirse tsipikuarhini [tsipikuaÌini] dividir arhukuni [aÌukuni]
doblar ekuakuni
doblarse tsikakuni, tsikakuarhini [tsikákuaÌini], kuendekurhini [kuendekuÌini]
dolencia p’amekua doler p’ameni dolor p’amekua
donde jimanga [jima‚ga]
dónde ¿nani?
dormir k’uíni
dormirse k’uíkuarhini [k'uikuaÌini]
dos tsimani
dulce téni, tékua, téri
duro choperi
E
echar játsirani
edad jatiri
tener edad madura jatirini
él ima
elote tiriapu
ellos ts’ïma [ts'Ämá], imeecha [imëcha]
embarrar jájkuni, atarhini [atáÌini]
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataÌukuni] emborracharse kauini embrocar t’arhanhini [t'aÌá‚ini]
empezar ueénani [uënani] empinar t’uruntskani empujar p’ákchakuni
encargar patsajkuarhini [patsájkuaÌini]
encender t’inatani, tixatani [tišatani], erhutani [eÌutani]
encerrar mínhani [mí‚ani], onhani [o‚ani] encía tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encontrar exentani [ešéntani], kúntani
encontrarse exekuarhintani [ešekuaÌintani]
(alguna cosa)
enderezar jurhimberantani [juÌímberantani]
endulzar térani
enfermar p’amenchani
enfermedad p’amenchakua
enfermo p’amenchati
enfriarse ts’irapini, ts’irapintani
engañar k’arhani [k'aÌáni], k’arhapini [k'aÌapini]
engañarse k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini]
engaño k’arhaperakua [k'aÌáperakua], k’arhapikua [k'aÌapikua]
engordar tepani, p’ukuni
enojarse ikiani
enriquecer jatsikuarhiri úni [jatsikuaÌiri uni] enrollar irhini [iÌini], irhintani [iÌíntani] enseñanza jorhengua [joÌé‚gua]
enseñar jorhendani [joÌendani], exerani [ešérani]
ensuciar ikichakueni jájkuni
entender jánhaskani [já‚askani], kurhandini [kuÌandini], kurhanguni [kuÌa‚guni]
hacer entender janhastani [ja‚astani]
enterrar túskuni, jatsintani
entonces jimajkani
entrar inchani
hacer entrar incharani entregar íntskuni, íntskuntani enviar axani [ašáni]
envolver irhini [iÌíni], uinatani
envolver otra vez irhintani [iÌintani] equivocarse k’arhakuarhini [k'aÌákuaÌini] escalera kékua
esclarecer ambamandini
escoba p’ángua [p'á‚gua]
escoba chica p’ángua sapichu [p'á‚gua sapichu]
escobetilla ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua]
escoger erakuni
esconder jískani
esconderse jirikuarhini [jiríkuaÌini]
escoplear jarhaakuni [jaÌäkuni]
escoplo jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]
escribir karani
escrito karakata escritor karari escritura karakata
escuchar kurhandini [kuÌandini], kurhandini ambe [kuÌándini ambe]
escupir t’uátani
ése inde
espalda péxu [péšu]
espantar chérani
esperanza ambe énga erokani jarhajka [ambe e‚ga erókani jaÌájka], ambe énga erokuarhini jarhajka [ambé é‚ga erókuaÌini jaÌájka]
esperar erokani
espesar sïndurani [sÄndúrani]
espeso sïnduri [sÄnduri]
estar espeso sïnduni [sÄnduni]
espiar píndani
espiga de maíz píntsï [píntsÄ], píntsïta [píntsÄta]
espina chekamiti
espinar chekarhitani [chekáÌitani] espinazo anhaparhakua [a‚ápaÌakua] esposa témba
esposo uámba
espuma puruata, k’uruata
esquina tsumindi estar jarhani [jaÌani] éste i, ari
estirar antsijkuni estómago sïturhi [sÄtuÌi] estorbar ójkutani estornudar tsúni estornudo tsúkua estrella jósku
excavar jarhakuni [jaÌákuni]
excremento kuatsita
exigir uinhamarhikuni [ui‚ámaÌikuni]
explicación jánhastakua [já‚astakua]
explosión charani (hacer)
exprimir tsitarani
expulsar chútantani, petantani
extender etsakuni
F
faja jónguarhikua [jó‚guaÌikua]
fajado jónguarhitini [jó‚guaÌitini]
faltar kueratani
fe mintsikani (tener)
feo ikichakueni jásï [jásÄ], no sési jásï [jásÄ] fiel mintsínharhikueni [mintsí‚aÌikueni] (ser) fierro tiamu
fiesta k’uínchikua
flaco k’arhisï [k'aÌisÄ], iurhutsiti [iuÌútsiti]
flojo xépiti [šépiti]
flor tsïtsïki [tsÄtsÄki]
fogata, fogón k’éri ma chpíri, chpíri k’éri
fogón parhangua [paÌa‚gua] (piedra de) formón jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] fosa p’orhota [p'oÌota]
freír jurhixani [juÌíšani] frente tsérhukua [tséÌukua] frijol t’atsïni [t'atsÄni]
frío ts’irapiti, ts’irari
estar frío ts’irapini
frito jurhixakata [juÌíšakata]
fruta amanhejchakua [ama‚éjchakua] fuente itsï uerati [itsÄ uerati] (agua) fuerte uinhapiti [ui‚ápiti], uinhapini
[ui‚apini]
fuerza uinhapikua [ui‚ápikua]
tener fuerza uinhapini [ui‚apini]
fumar itsutani
G
gallina tsíkata
gallinero tsíkata jatakua garganta k’uengua [k'ue‚gua] garrapata turhikata [tuÌikata] gatear uisïkurhini [uisÄkuÌini] gato misitu
gavilán tsápki
gemelo kuáti
gemelos kuáticha
gente k’uiripu
glorificar k’éri ambe arhini [k’eri ambé aÌini]
gobernante juramuti
golpear atani, atajpini
gordo tepari, p’ukuri, p’ukurakata
gordura p’ukukua
gotear iurhuntani [iuÌúntani], ts’orhenani [ts'oÌénani]
gracia kóntperata
grande k’éri
grande de edad jatiri
granizo xanuata [šanuata], chanoata, ch’anuata
grasa p’ukukua, tamari
grillo t’irhijki [t'iÌijki], nipiri gritar jiuakuarhini [jiuákuaÌini] grito jiuakuarhikua [jiuákuaÌikua] grueso tepari, teiapiti
guajolote kuruku guardar patsani guayaba enandi
guerra uarhiperakua [uaÌíperakua]
guisar jurhixani [juÌišani], jurhixakata [juÌišakata]
gusano karhasï [kaÌasÄ]
gustar áspimuni, jeiapanhintani [jeiápa‚intani]
H
hablador uandari, uandauandamiti
hablar uandani
hablarle uandajpani
hacer úni
hacha jacha
hallar exentani [ešéntani]
hallarse exejperantani [ešéjperentani], exekuarhintani [ešékuaÌintani]
hambre k’arhingua [k'aÌi‚gua]
harina tsïreri [tsÄreri]
hechicería sïkuamikua [sÄkuámikua]
hechicero sïkuami [sÄkuami]
helar iauani
hembra kútsï [kútsÄ], kútsïti [kútsÄti]
hermana
hermana de hombre pirenchi
hermana de mujer jingonikua [ji‚gónikua]
hermano pípi jemba hermoso sési jásï [jasÄ] hervir puruani, puruatani hielo iauakua
hierro tiamu
hígado tauasï [tauasÄ]
hijo uájpa hilar piruani hilo piruakua
hinchar karhajpini [kaÌájpini]
hipo jikikua
historia uandantskua hollar t’auajchakuni hombre achaati [achäti] homicida uándikpiti homicidio uándikpini hondo jauanhini [jauá‚ini]
hondo jauamini (agua)
hongo terekua
horcón axambi [ašambi], axamu [ašamu]
hormiga sïruki [sÄruki]
hormiguita sïruki sapichu [sÄruki sapichu]
hoy iásï [iasÄ]
hoyo p’orhota [p'oÌota] huérfano uerandu jupindi hueso úni
huir sïpakuarhini [sÄpákuaÌini] humilde kaxumbiti [kašúmbiti] humo sïraata [sÄräta]
hundir upaskuni
hundirse uekamini
I
iglesia tiosta
iluminar eramarhaskutani [erámaÌaskutani]
impío no sési úri
imputar
imputado kuenta úkata inclinarse k’utitsini incrédulo no jakajkuti
indígena p’orhe [p'oÌé]
inflamar karhajpini [kaÌájpini]
inflar tarhiata jatsirani [taÌiata jatsírani]
iniquidad pekadu, k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua], no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]
instrumento kústakua (musical)
ir nirani
ira ikiata, ikiatapu
izquierda uikixkandani [uikíškandani]
J
jabón xapo [šapó], juparakua
jalar antsitani
jarra, jarro tsúntsu ióndera
jefe juramuti
jícara urhani [uÌani]
jilote t’urhari [t'uÌari], apeenda [apënda]
joven tumbi
jovencita iurhitskiri [iuÌitskiri], iurhitskiri sapichu [iuÌítskiri sapichu]
juego ch’anakua jugar ch’anani juguete ch’anarakua
juntar kurhitani [kuÌitani]
juntarse kúnguarhini [kú‚guaÌini]
juntarse otra vez kunguarhintani [ku‚guaÌintani]
juntura kutukua
L
labrar ambarhini [ambáÌini]
ladrar jua jua arhini [juajua aÌini]
ladrón sïpatspiri [sÄpátspiri], kuárhukpiti [kuáÌukpiti]
lagartija tikuini, tikuilichi
lago japonda
lágrima uekua
laguna japonda, japonda sapichu
laja uiramu
lamentar p’amondakuarhini [p'amóndakuaÌini]
lamer kuenarhini [kuenáÌini]
lana sununda langosta chóchu largo iósti
laringe k’uengua [k'ue‚gua]
lastimar teiarhini [teiáÌini], atani
látigo k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]
lavar jupani, juparhini [jupáÌini]
lavarse la cabeza jupajtsïni [jupajtsÄni] lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaÌini] lavado jupakata (ropa)
lazar eperuni
lazo sïndari [sÄndari]
leche itsukua
leer arhintani [aÌíntani], sïranda arhini [sÄranda aÌini]
lejos iauani
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]
leña chkári, iuikua
leñar iuini
leudar sarhiperani [saÌiperani]
levantar jauatani, tarharani [taÌárani], tarhatani [taÌátani], karhatani [kaÌátani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini [jauarakuaÌini]
librar kuájchakuni, kuájpintani
liendre chixunda [chišunda]
limpiar ambarhini [ambaÌini], ambakerani
limpio pimbinhasï [pimbi‚asÄ]
loco mónharhi [mó‚aÌi] lodo astïmu [astÄmu] loma k’úmsta
lombriz ts’irakua
luciérnaga chpíri etetsï [etetsÄ]
lumbre chpíri
luna nana kukula, nana kútsï [nana kútsÄ]
luz eramarhandikua [eramaÌandikua]
LL
llaga uxuta [ušuta] llamar ióarhini [ioaÌini] llave mítakua
llegar niárani, niántani
llenar uinirani
llenarse uinini, uiniarhani [uiniáÌani]
lleno uiniri
llevar páni
llevar a su lugar pántani
llorar uerani
llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni]
llovizna janintserakua
lluvia janikua
M
macizo choperi, uinhamu [ui‚amu] machucar pucharani, ch’atani, ch’atarani madera chkári
madera resinosa k’ueramu
madre naandi [nändi]
madrugada k’éri xarhintku [šaÌintku]
madurar ninirani
madurarse ninini maduro niniri maguey akamba
maíz tsíri
mal no sési
maldad no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]
mamá naandi [nändi]
mamar itsukua akuni
manantial itsï uérati [itsÄ uérati]
mancebo tumbi
mandado ánchperata
mandar juramuni, axani [ašani]
mano jájki
manso kaxumbiti [kašúmbiti]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata jajki jimbo
mañana pauani, tsípa
marchitar xanini [šanini], xanirani [šanirani]
marido uámba mariposa parakata masa tsïreri [tsÄreri]
máscara kánharhikua [ká‚aÌikua] masticar xexani [šešani], xaxani [šašani] matador uándikuri, uandikuti
matar uándikuni mazorca xanini [sanini] mediador teroakuri medianoche terojkani chúrikua medicina sïpiata [sÄpiata] medida ts’eritatarakua
medidor ts’eritarakua medio terojkani (mitad) mediodía teroxutini [teróšutini] medir ts’éritani
meditar eratsini, eratsintani
menear manatani mentir chkuanderani mentira chkuanderakua mentiroso chkuanderari mes kútsï [kutsÄ]
metate iauarhi [iauaÌi]
meter incharani, incharantani mezclar jeuetani, iétani miedo chéta, chétapu
miel tékua
milpa tarheta [taÌeta]
ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargari‚aka]
mirar eraani [eräni]
miserable tskíjkurha [tskíjkuÌa], enga komu nitamajka [e‚ga komu nitámajka]
miseria komu nitamakua
misericordia p’amojkperata, p’amojkperakua
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka]
mitad terojkani
mojado kuekari, kuakari mojar kuakarani molendero urhuri [uÌuri] moler urhuni [uÌuni]
molido urhukata [uÌukata]
molinillo p’arhajtsïkutarakua [p'aÌájtsÄkutarakua]
montar jatani
monte juáta
morada k’umanchikua morder katsarhini [katsáÌini] mordido katsarhikata [katsaÌikata] morir uarhini [uaÌini]
morral sutupu mosca tíndi mosquito tkúpu
mostrar exerani [ešerani], xarhatani [šaÌátani] mover manatani, manatakata, manatakuni mozo jántspiri
muchacha nanaka, iurhitskiri [iuÌítskiri]
muchacho tataka, tumbi
mucho kánikua
muchos uánikua
mudar moskuni
mudarse mórhikuarhini xukuparhakua [móÌikuaÌini šukúpaÌakua], mótsini
mudo nunuxi [nunuši]
muela sïni xexarakua [sÄni šešarakua]
muerte uarhikua [uaÌikua]
muerto uarhiri [uaÌiri] mujer uarhiiti [uaÌïti] multitud uánikua k’uiripu
mundo parhakpini [paÌákpini] murciélago uasïsï [uasÄsÄ] muro tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]
N
nacer andajpinuni, kánguarhinhani [ká‚guaÌi‚ani]
nada no ámbe [nombe]
nadar xarhiamini [šaÌiámini], xarhiani [šaÌiani]
nadie no nema
naguas sïrijtakua urapiti [sÄrijtakua urápiti]
nariz urhi [uÌí] neblina xúmu [šúmu] negro turhipiti [tuÌípiti] ninguno no má
niña nanaka sapichu niño tataka sapichu nixtamal jápu
noche chúrikua
nosotros jucha
novia tembunha [tembu‚a]
novio tembucha
nube janikua
nuevo jimbanhi [jimba‚i]
nunca no méni
O
obedecer janhanharhini [ja‚á‚aÌini]
obra úkua
ocote k’ueramu
odiar ikiani exeni [ešeni]
ofrecer eiakuni
oído kutsïkua [kutsÄkua] oír kurhandini [kuÌándini] ojo éskua
oler sïpiruni [sÄpíruni]
olote téni
olvidarse mirikuarhini [miríkuaÌini] olla tsúntsu, porhechi [poÌechi] ombligo túpu
oración kómarhikua [kómaÌikua] orar kómarhini [kómaÌini] ordenar juramuni
ordeñar itsukua p’ikuni
oreja kutsïkua [kutsÄkua]
orilla uanhamukuni [ua‚amukuni]
en la orilla uéramani (de un pueblo)
orina iarhátsikata [iaÌátsikata]
orinar iarhatsini [iaÌátsini]
orines iarhatsikata [iaÌatsikata]
oscurecer kápindini
oscuridad kápindikua
oscuro kápindini
en lo oscuro kápindu
otro máteru
P
paciencia tekaantskua [tekäntskua]
padre taati [täti]
paga, pago meiampikua, meiamperakua
pagar meiampini palabra uandakua palma p’úmu, pímu
palo chkári uirhipiti [chkári uiÌipiti] palpitar tsanguanhini [tsa‚guá‚ini] papá taati [täti]
papel sïranda [sÄranda]
parar anhaxustani [a‚ášustani]
pararse anhaxurhini [a‚ašuÌini]
pared tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]
partir arhukuni [aÌúkuni], kachukuni
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uanäkuÌani], uanarhitsini [uanáÌitsini]
patear t’auarhini [t'auáÌini], tauarhpini [tauáÌpini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuaÌu]
pato kuarasï [kuarásÄ], kuirisï [kuirisÄ]
patrón juramuti jántspiriri
paz pinandikua
pecado k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua]
pedir komarhini [komaÌini], kurhajkuarhini [kuÌájkuaÌini]
pedir prestado kuánini, kuántpini
pedregal tsakapindu
pegar mátakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jájki jimbo atani
pegado mátakata
peine ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua], uixujtsïtakua [uišújtsÄtakua]
pelar ambakerani, sükuitani [sÄkuítani]
pelea uarhiperakua [uaÌíperakua] pelear uarhipini [uaÌipini], atajperani pelo jauiri
pelón patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari
peludo tisïrhikuarhiri [tisÄÌikuaÌiri], tisïki [tisÄki]
pellejo pasïri [pasÄri]
pellizcar matirhini [matíÌini], ts’intsirhini [ts'intsíÌini]
penetrar inchakuni, incharhini [incháÌini]
pensar eratsini, eratsintani
perder ts/ïtani [tsÄtani]
perderse ts/ïnchini [tsÄnchini]
perder el sentido mirikuarhini [mirikuaÌini]
perdonador puátspintsti perdonar puátspintani perezoso xépiti [šépiti] perro uíchu
perseguir chúxani [chúšani]
persona k’uiripu
persona que platica mucho
uandauandamiti
pesar k’uetsaperani pesa k’uetsaperakua pesado k’uetsapiti
pescado kurucha
pescar uarhoni [uaÌoni], kurucha p’ímani pescuezo anhanchakua [a‚anchakua] pestaña tsúmba
petate k’uírakua
picar chkúrhini [chkúÌini], texarhini [tešaÌini], tsepuni
pie jantsiri
piedra tsakapu
piel sïkuiri [sÄkuiri]
pino p’ukuri
pintar atantani
piojo ambusï [ambusÄ]
pisar t’auajchakuni, t’auandurhini [t'auanduÌini]
plano ichuki
plantar jatsintani
plática uandontskuarhita [uandóntskuaÌita] platicar uandontskuarhini [uandóntskuaÌini] pluma p’unguari [p'u‚guari]
pobre kómu nitamani
poco, poquito sánititu
un poco sáni
poder úni, uinhapikua [ui‚ápikua]
podrirse tereni polilla seperi polvo t’upuri poner jatsikuni
ponerse jukakuarhini [jukákuaÌini]
puesto jukarini
por jimbo
predicar arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini], uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini]
preguntar k’urhanguarhini [k'uÌá‚guaÌini]
prender p’irani
prender lumbre etskuni, tixatani [tišátani]
prensar katsikuni
prestar kuánitkuarhini [kuánitkuaÌini], kuánitani
primero ueenani anapu [uënani anapu]
principiar ueenani [uënani] principio ueenakuarhu [uënakuaÌu] probar ts’éjkuni
probar el sabor ts’émuni
prometer eiakuni
pueblo ireta
pueblo grande ireta k’éri
puerco kúchi
pulga tsíri
pulmón xaramita [šarámita]
Q
quebrar kuarhakuni [kuaÌákuni], kakani
quedar pakarani
quehacer úkua
quejarse atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]
quelite xakua [šakuá]
quemar kurhirani [kuÌírani]
quemarse aparhini [apáÌini], kurhini [kuÌíni]
querer uékani
querer mucho a una persona uembini
quién ¿ne?
quitar késtakuni, kénditani, euakuarhpini [euákuaÌpini]
quitarse p’irani, késtakukuarhini [késtakukuaÌini]
R
rabioso mónharhi [mó‚aÌi] raíz sïrangua [sÄra‚gua] rajar arhakuni [aÌákuni] rana kuanhasï [kua‚asÄ] rasposo ch’erapiti
rastrojo arho [aÌó]
rata xarhisï [šaÌisÄ], jeiaki iuiri
ratón jeiaki
rayo sïrpiri [sÄrpiri], piritakua
reata sïndari [sÄndari]
rebasar uanojtakuni
rebelión no janhanharhikua [no ja‚á‚aÌikua]
recibir p’irani recio uinani recoger p’íkuntani
red uarhokua [uaÌokua]
red para pescar cheremikua, uarhokua [uaÌokua]
redondo uirhipiti [uiÌípiti]
refrescarse tsirapintani
regalar intsïmpini [intsÄmpini]
regalo intsïmperakua [intsÄmperakua]
regañar xukani [šukani]
regar t’epani, iorheatani [ioÌéatani], etsakuni
regresar k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani]
reír terekuarhini [terékuaÌini] relámpago piritakua relampaguear piritani
remedio sïpiata [sÄpiata], sïpiati [sÄpiati] remendar takusï úni [takúsÄ uni], maiarani remolino sïuini [sÄuini]
renacer kánguarhinhantani [ká‚guaÌi‚antani] renovar jimbanherantani [jimba‚erantani] reñir arhijperani [aÌijperani]
repartir arhukuni [aÌukuni]
reposar mintsikuarhini [mintsÄkuaÌini]
resbalar ts’ïruni [ts'Ärúni], ts’uruani
resbalarse tskanduni, pitsïnduni [pitsÄnduni]
resbaloso tskándini
resina xunhanda [šu‚anda] respirar jirestani, jirejtani resucitar tsíntani
resucitar a otro tsítantani
resurrección tsíntskua
retoñar tsikintani
retoño tsikikua
reventar charani
reventado charari
revivir tsíntani
revolver iétani, jeuetani
rezar uandatsikuarhini [uandátsikuaÌini]
rico jatsikuarhiri [jatsíkuaÌiri]
río iorhekua [ioÌekua]
risa terekuarhikua [terékuaÌikua]
robar sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini]
robarle kuarhukuni [kuaÌukuni]
rocío xúmarhata [šúmaÌata], xuxumarhata [šušúmaÌata]
rodar uirhijpini [uiÌíjpini], uirhijpani [uiÌíjpani]
rodilla jurhintskua [juÌintskua], jurhinhkskua [juÌi‚kskua]
rojo charhapiti [chaÌápiti]
romper karukuni
roncar k’uarani, sarochani
ronco sarochani (estar)
ropa xukuparhakua [šukúpaÌakua] ropa lavada jupakata, jupakua ropa vieja takusï [takusÄ]
rozar uarhotani [uaÌótani] (trigo, etc.)
S
saber mítini, jorhenani [joÌenani] sabiduría jorhengua [joÌe‚gua] sabroso áspiti
sacar petani, p’itani sacudir uarotani, uaratani sal itukua
salado itumiti
salero itukua jatarakua
salir uérani
salir a un viaje ueerani [uërani]
en la salida de un pueblo uéramani
saliva kuechenda saludar uandajpani salvador p’imutantspiti
salvar p’ímutantani, kuájpintani
salvarse p’ímutantskuarhini [p'ímutantskuaÌini]
sanar ambakerantani
sangrar iurhiri tsïtani [iuÌíri tsÄtani]
sangre iurhiri [iuÌiri]
santidad pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua]
santo pimbinhasï [pimbi‚asÄ], pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti]
sapo kóki
saquear inchakuni
sarampión uacharhitakua [uacháÌitakua]
sauce tarhemu [taÌemu]
secar k’arhini [k'aÌini]
secarlo k’arhirani [k'aÌírani]
secarse k’arhintani [k'aÌintani]
seco k’arhiri [k'aÌiri]
sed k’arhichakua [k'aÌíchakua]
seguir chúxani [chúšani], chúxapani [chúšapani]
sembrar júkskani
sentarse uaxakani [uašákani] sentir p’ikuarherani [p'ikuáÌerani] señor tata
sepultar jatsintani
serpiente akuitsi
servir marhoani [maÌoani], jatsirani, jántspini
sesos kamatsïta [kamátsÄta]
sí jo
silbar k’uímuni
silencio pínandini, pínasku
silvestre juátarhu anapu [juátaÌu anapu]
silla uaxantsïkua [uašantsÄkua]
sirviente jántspiri
sobrar jukari, pakarani
sol jurhiata [juÌiáta], tsánda
solo jandiajku
soltera iurhitskiri [iuÌitskiri]
soltero tumbi
sombra k’umanda
sombrero kájtsïkua [kájtsÄkua]
sonar kúskani
soñar tsánharhini [tsá‚aÌini]
soplar p’unitani
sordo kándi, pándi, taxindi [tašindi]
suave kuatapiti, no choperi
subida karhamakua [kaÌámakua], karhamandu [kaÌámandu]
subir karhamani [kaÌámani], karharani [kaÌárani]
sucio jaxiti [jašiti], sïuari [sÄuari]
sudar aparhini [apáÌini]
suelo echerindu
sueño k’uínhchakua [k'uí‚chakua], tsánharhikua [tsá‚aÌikua]
sufrir tekaantani [tekäntani]
sumir upaskuni
suspirar k’arhanchini [k'aÌánchini], k’arhanguntani [k'aÌá‚guntani]
susto chéta
T
tábano tanantsï [tanantsÄ]
talón irhandurhakua [iÌánduÌakua]
temblar jencheni
tapa, tapón míkua
tapar míkani, ójchakurani
tardar ióndani
tarde inchatiru, ióndakuarhu [ióndakuaÌu], xatini [šatini]
tecolote tukuru
tejer tepeni
tejocote karhasï [kaÌasÄ] tejón amatsï [amatsÄ] tela takusï [takusÄ]
temblar tsirindtsirijkuni, jéncheni
temblor jénchekua
templo tiosta
temprano tsípku, xárhini [šaÌini]
tender etsakuni
tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaÌini]
tener bonito nombre sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]
tener diarrea páni tener fe mintsikani tener olor jájkundini
tener sed k’arhichani [k'aÌichani] terminar jatsierani, k’amatani (totalmente) terreno, tierra echeri
tiempo iontki (hace)
tierno puchurku
tieso k’uanhapiti [k'au‚ápiti]
tifoidea teretsikua
tirar k’uanikuni, tsïtani [tsÄtani]
tirarse tsïnchini [tsÄnchini], k’uanikuarhini [k'uaníkuaÌini]
tlacuache úkuri
tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua tocar kústani, p’árhini [p'aÌini] todavía útasï [útasÄ]
todavía no nótki
todo iáminduecha (plural)
tomar itsïmani [itsÄmani], arhani [aÌani], p’irani
tomate toma, toma chixuparha [chišúpaÌa], toma chixukua [chišukua]
torcer p’arhakuni [p'aÌákuni], matsïkuni [matsÄkuni]
torcer hilo p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni]
tortear ichuskuni, ichupani
tortilla ichuskuta
tortillar ichupani, ichuskuni
tos júkua
toser júni
tosferina perentsï júkua [perentsÄ júkua]
tostar tsájpani, uanini
trabajador ánchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajar ánchikuarhini [ánchikuaÌini] trabajo ánchikuarhita [ánchikuaÌita], úkua traer juáni
tragar arhani [aÌani], kunajkani traicionar sïpatani [sÄpátani] transportar pántani
trapo takusï [takusÄ] trasplantar jatsintani tripa sïturhi [sÄtuÌi]
tristeza uandanhiata [uandá‚iata], mískuarhita [mískuaÌita]
tronar charani
tropezar téksarhutani [téksaÌutani]
trozar kachukuni
tú t’u
tuerto taxinharhi [taší‚aÌi]
tumbar kuáskuni
tuza kúmu
U
víbora akuitsi
único jandiajku
unir kuturani
uno ma, maechakua
ni uno no ma
unos máru
untar atarhini [atáÌini]
uña téjki usar úrani ustedes cha utensilio úrakua
uva sïruri [sÄruri] (silvestre)
V
vaciar móndani vacío nombe jatari vagar ísku jámani varios uánikuecha
velludo tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti], tisïki [tisÄki]
venado axuni [ašuni]
vender íntspikuarhini [íntspikuaÌini], atarantani
venir jurhani [juÌani]
ver exeni [ešeni], éskani verdad, verdadero sési jimbo vergüenza k’uratsikua
vestido anhanhikua [a‚a‚ikua], sïrijtakua [sÄrijtakua]
vestirse xukuparhantani [šukúpaÌantani]
vida tsípikua
vieja kutsïmiti [kutsÄmiti], tamapu viejo t’arhepiti [t'aÌépiti], tamapu viento tarhiata [taÌiata]
viruela kuaroxikua [kuaróšikua]
viruela loca kaxikuarhita [kašikuaÌita], kuaroxikua uanaakurhari [kuaróšikua uanäkuÌari]
visión janhaskua [ja‚askua] visitar p’orhembini [p'oÌémbini] viudo, viuda ts/ïndi [tsÄndi]
vivir irekani vivo tsípiti volar kárani
voltear juantsïkuastani [juantsÄkuastani], perejkuni, p’irhíkuni [p'iÌíkuni], menanhani [mená‚ani]
volver k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani], k’uanhatsini [k'ua‚átsini]
vomitar jiuani
vuelta juantsïkuastani [juantsÄkuastani]
(darle)
Y
y ka
yo ji
Z
zacate uitsakua
zancudo tkúpu
zapote úrhuata [uÌuata]
zarza tsurhumbini [tsuÌúmbini] zopilote kurhitsi [kuÌitsi] zorrillo k’uitsiki
Comentarios
Publicar un comentario