DICCIONARIO PRÁCTICO DE LA LENGUA KILIWA

DICCIONARIO PRÁCTICO DE LA LENGUA KILIWA
ARNULFO ESTRADA RAMÍREZ LEONOR FARLDOW ESPINOZA
ILUSTRACIONES: MARTA ARAGÓN RODRÍGUEZ
EN MEMORIA DE TRINIDAD Y CRUZ OCHURTE ESPINOZA, GRANDES PORTADORES DE SU CULTURA Y BASE DE APOYO E INSPIRACIÓN PARA LA REALIZACIÓN DE ESTA OBRA.
A HIPÓLITA ESPINOZA HIGUERA, Y A SU HIJO EUSEBIO ALVAREZ ESPINOZA, QUE CONFORMAN LA ÚNICA FAMILIA EN LA QUE COTIDIANAMENTE SE HABLA KILIWA.
PRÓLOGO
La lengua kiliwa, perteneciente al municipio de Ensenada, es el único miembro de una de las cuatro ramificaciones en que se divide la familia de lenguas yumanas, cuyo asentamiento tradicional corresponde a los actuales estados de Baja California, en México, además de California y Arizona, en Los Estados Unidos de América. Esta condición de la lengua kiliwa, de ser la “única hija” de una de las subdivisiones de su familia lingüística, la hace particularmente especial, dado que es pues el depositario exclusivo de un conjunto de saberes de la experiencia humana irrepetible en el tiempo y en el espacio, propios a la esquina noroccidental mexicana.
Sin embargo, las posibilidades de adentrarnos a dichos saberes o, en sí, al pensamiento kiliwa se han venido reduciendo drásticamente, debido a un acelerado decremento del número de sus hablantes. En algún momento las generaciones de hablantes de kiliwa emplearon -y entendieron- la lengua; luego sus hijos comenzaron ya sólo a entenderla -mas ya no a hablarla-; y ahora los descendientes de ellos, así como nosotros, estamos a punto de no poder entender no únicamente la lengua, sino el caudal de conocimientos, soluciones, y formas de preguntarse las cosas conformadas en el mundo kiliwa. Si bien es cierto que cualquier diccionario, o estudio gramatical, viene a ser un invaluable testimonio de la riqueza intelectual de nuestra especie, las palabras contenidas en las siguientes páginas pueden estimarse con toda certeza como diamantes de una mina que quizá llegue a derrumbarse pronto y para siempre.
Habemos varias personas en el mundo que le deseamos larga vida a la lengua kiliwa, por lo que celebramos en todo la elaboración de este diccionario, producto de años de trabajo y reflejo de siglos de razonamiento. Se trata de un trabajo bilingüe kiliwa-español que con sus partes complementarias impresa y audiograbada (de carácter práctico y a la vez profundo) se suma a los monumentos escritos dedicados a esta forma californiana de ser, hablar y pensar. De suma importancia en esta clase de empresa, en los últimos años, ha sido la participación de la señora doña Leonor Farldow Espinoza y, en su momento, del finado señor don Cruz Ochurte Espinoza, ambos usuarios de dicha lengua yumana; así como de los señores estudiosos Dr. Mauricio J. Mixco, y Arnulfo Estrada Ramírez, a quien debemos la confección de la presente obra. Las personas de hoy en día les quedamos en eterna deuda; mas confío en que las futuras generaciones sabrán encontrar la manera de agradecerles en su justa medida la gran herencia lingüística que todos ellos nos dejan aquí.
E. Fernando Nava L.
Director General del
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
INDICE
Presentación .    1
Introducción:
Antecedentes de rescate y enseñanza.
El ocaso de la lengua Kiliwa.
Breve historia de los Kiliwa.
Distribución:
Orígen de los Kiliwa desde su propia percepción.
Época prehistórica de los grupos indígenas de Baja California. Época Misional.
Época de la Revolución Mexicana.
Época postrevolucionaria y actual.
Agradecimientos:
Gramática Kiliwa y sus reglas básicas:
El alfabeto Kiliwa.
Consonantes.
Vocales.
Singular y plural.
La interrogación.
Uso de los afijos m y k para expresar las formas declarativa e imperativa para la segunda persona.
Uso del adverbio ’maay (muy).
Uso de otros adverbios: mgaay (mejor), mák (aquí), Paak (ahí), psap mí (hoy), j’choom (ayer), kiis ibem (al rato), mat pi’im kún
(nunca).
Uso del adjetivo tay (gran o grande).
Uso del sufijo p para denotar un grado menor de sinificación para muchos adjetivos.
Usos de la conjunción copulativa y que sirve para unir palabras y de la conjunción disyuntiva o que se emplea para denotar alternancia o diferencia.
Usos de los artículos sé o sét (un, uno, unos, unas); ñá (lo); pa’ (los).
Uso de la conjunción pami’uum (pero).
Los pronombres personales.
Conjugación del verbo tmaa (comer) en los tiempos presente, Pasado y futuro.
Uso práctico de otros pronombres.
Sexo en lugar de género.
Los números cardinales del 1 al 10.
Los números ordinales del 1 al 10.
Léxico.
Vocabulario.
Bibliografía.
Informantes.
PRESENTACIÓN
Este es un manual cuyo contenido es de uso práctico, de tal manera que su lectura la pueda realizar y entender cualquier persona que posea la educación básica; contiene una breve explicación de sus principales reglas gramaticales y se ilustra con algunos ejemplos para hacerlo más comprensivo.
Al final de la obra, se incluye un extenso vocabulario de más de dos mil términos en español y kiliwa, que corresponden al trabajo de campo de varios años. La gran mayoría fueron proporcionados por el legendario y desaparecido jefe indígena Cruz Ochurte Espinoza y por Leonor Farldow Espinoza, ambos profundos conocedores de su cultura.
Su elaboración no tiene las rigurosas reglas lingüísticas, debido a que no está dirigido a un sector académico, sino a las nuevas generaciones de kiliwas y a un público común que tenga interés por esta agónica lengua. Para académicos y lingüistas se recomiendan las especializadas obras de Mauricio Mixco, mismas que se enlistan en el capítulo de Bibliografía.
Todo el contenido de esta obra fue adaptado y elaborado utilizando el alfabeto castellano. Una parte de las ideas para su elaboración fue tomada de la “GUÍA PARA ELABORAR GRAMÁTICAS POPULARES DE LENGUAS INDÍGENAS’, de Elena Erickson (1999); del Instituto Lingüístico de Verano y del “PREMIER VOCABULAIRE BRETON, de Béatrice Jouin (1994).
El Kiliwa es un idioma muy rico en tonos y variado en expresiones gramaticales. Por ejemplo, hay más de cinco afijos diferentes para expresarse en plural y al menos dos para expresar las formas declarativa e imperativa. Son también muy comunes los usos de vocales largas o dobles.
Este es el primero de una serie de manuales prácticos ilustrados, cuyos contenidos estarán organizados en bloques temáticos relacionados con alguno de los diversos aspectos culturales como la herbolaria tradicional, artesanías, sitios históricos y temas de la vida cotidiana, entre otros.
Como cualquier otro idioma, en kiliwa existen otras maneras de expresarse para comunicar algo. Al respecto, en este manual se presenta una propuesta en la que se expone la escritura de la manera más sencilla posible, con el propósito de hacerla accesible al lector.
Al igual que cualquier obra de su tipo, es perfectible y estará sujeta a constantes revisiones con el propósito de mejorar futuras publicaciones.
Arnulfo Estrada Ramírez Ensenada, Baja California.
Otoño de 2004.
INTRODUCCIÓN
Es sin duda el ocaso de la antigua lengua Kiliwa. Sus últimas cinco voces son verdaderos monumentos vivientes portadores de los secretos de esa pequeña pero significativa cultura.
Históricamente discriminada, al igual que las demás lenguas indígenas de México, Kiliwa ha ido perdiendo terreno. Desafortunadamente ya es muy tarde y todo esfuerzo por extraordinario que sea, parece ser insuficiente para rescatarla.
En Baja California existen cuatro de las lenguas indígenas de México con menor número de hablantes y en consecuencia con mayores riesgos de desaparecer. En particular, la lengua Kiliwa es la más amenazada y en este momento, la podemos considerar como lengua muerta, debido a que ya no se enseña en el seno del núcleo familiar desde hace más de cuarenta años. Actualmente cuenta con sólo cinco hablantes activos, es decir, que se pueden comunicar en su lengua materna. Irónicamente, en este Estado existe un gran número de centros educativos y de investigación de alto nivel académico, sin embargo, en ninguno hay programas sólidos que ayuden o fomenten la conservación y la diversidad de las culturas autóctonas. En su lugar se le da más importancia a la enseñanza de lenguas extranjeras como el inglés, francés, o el alemán, por citar sólo algunos ejemplos.
ANTECEDENTES DE RESCATE Y ENSEÑANZA
De 1993 a 1995 se concursaron tres proyectos para obtener el mismo número de becas por parte del Programa de Apoyo a las Culturas Municipales y Comunitarias (PACMYC), para editar un video con material histórico de los kiliwa, también para el registro y enseñanza de su idioma materno.
Posteriormente, en 1996 el Instituto Nacional Indigenista (INI) otorgó el apoyo para editar un manual de lectoescritura, donde se publicaron los resultados de los trabajos apoyados por PACMYC. Se logró imprimir 300 ejemplares del libro ilustrado "HABLEMOS KILIWA. INSTRUCTIVO PRÁCTICO PARA MOTIVAR LA ENSEÑANZA DE LA LENGUA KILIWA", con el material proporcionado por el
indígena kiliwa Cruz Ochurte Espinoza, gran conocedor de su cultura. El manual y la colección de 7 audiocasets, de una hora de duración cada uno, se repartió a los indígenas kiliwa que desearan aprenderlo.
Como respuesta a esos esfuerzos, el Instituto Nacional Indigenista y la Dirección General de Culturas Populares, proporcionaron el apoyo económico para reiniciar un programa, con el objeto de revitalizar y enseñar la lengua a un mayor número de kiliwas. El programa se diseñó para llevarse a cabo en Arroyo de León y tendría una duración de tres años (1997-2000). Desafortunadamente, el programa se sostuvo con mucho esfuerzo durante los dos primeros años, y debido a una serie de conflictos sociales muy serios en la región, se suspendió de manera indefinida.
Nuevamente y a petición de un reducido grupo de descendientes de kiliwas radicados en Ensenada, en abril del 2002 se reinició el programa de enseñanza y rescate del kiliwa. En esta labor se contó con el apoyo de la señora Leonor Farldow Espinoza, quien tiene amplio conocimiento de la lengua kiliwa y con la dirección de Arnulfo Estrada Ramírez, como coordinador del programa y encargado de elaborar lecciones y escritura de la lengua. Este trabajo de rescate se llevó a cabo en las instalaciones de la Casa de la Cultura y desde octubre del mismo año, se recibió apoyo de la Dirección de Educación y Cultura del XVII Ayuntamiento de Ensenada. Gran parte de los resultados obtenidos en este último proyecto, son publicados en el presente Diccionario.
EL OCASO DE LA LENGUA KILIWA
Desde el año de 1858, el actual territorio de los kiliwa, fue ocupado por los dos grandes linajes provenientes de dos sitios geográficos, el de Arroyo Grande, de donde son los Ochurte y el de San Matías, son los Espinoza. A partir de entonces, su territorio tradicional se vio reducido en forma importante y como consecuencia, los diversos rasgos culturales (entre ellos la lengua) fueron afectados.
La tendencia extintiva de la lengua kiliwa es fuertemente manifestada en publicaciones de principios de la década de 1980. Por ejemplo, en 1982 se reportan veintiocho hablantes. Para 1989, que es cuando se inició este trabajo, la población hablante se había reducido a solo trece personas, lo cual representó una disminución de más del 50% en solo siete años. Diez años después (en 1999), el panorama era desolador, pues la población hablante fue reducida a solo cinco individuos, todos adultos con edades que fluctuaban entre los cuarenta y ochenta años de edad. Es decir, en solo veinte años la población hablante quedó reducida a un 18%.
Es muy complejo poder explicar con precisión, cuáles han sido las principales causas que mantienen al borde de la extinción al idioma kiliwa. Se trata de un largo proceso social en el que pueden combinarse varios factores a la vez, dependiendo de la época, la familia, o bien, de cada uno de los individuos que componen a la población. Sin entrar en detalles, a continuación se mencionan algunas de las más importantes:
•    Pérdida de territorios antiguos.
•    Emigración hacia otros poblados o centros urbanos.
•    Venta o traspaso de tierras ejidales.
•    Matrimonio de indígena hablante con indígena no hablante o mestizo de otra comunidad.
•    Lengua materna en desuso al interior de la etnia.
•    Soltería de los indígenas hablantes.
•    Lengua socialmente discriminada y sin pleno reconocimiento oficial.
•    Fallecimiento de los hablantes.
BREVE HISTORIA DE LOS KILIWA
DISTRIBUCIÓN
Los Kiliwa (Koléew, como ellos se denominan), tienen su asentamiento principal en Arroyo de León, pequeña comunidad situada a 140 kilómetros al sureste de Ensenada, en un área que abarca parte del Valle de la Trinidad y el norte de la Sierra de San Pedro Mártir.
Las tierras que ocupan, son una pequeña parte de su territorio ancestral.
La población que vive en el sitio, es fluctuante y por lo general es de treinta a cincuenta individuos, dependiendo de la época del año, sin embargo, la población de kiliwas que tienen fuertes nexos familiares con los que residen en Arroyo de León es cercana a los noventa individuos y se agrupan en unas veinte familias que viven en poblaciones como Ensenada, Valle de la Trinidad y una familia que vive en San Diego, California. Los que viven en la comunidad de Arroyo de León, se agrupan en rancherías familiares cuyo asentamiento se establece cerca alguna de las fuentes permanentes con agua.
ORIGEN DE LOS KILIWA, DESDE SU PROPIA PERCEPCIÓN
Los actuales Kiliwa son descendientes de dos linajes; el de los Ochurte que son originarios de Arroyo Grande y el de los Espinoza que son del área de San Matías, cerca de Arroyo de León.
De acuerdo a los informantes kiliwa Cruz y Trinidad Ochurte Espinoza (finados) "... del Norte vinieron dos hombres, uno se quedó en San Matías en un lugar llamado J’pók, de aquí son los Espinoza. Otro hombre se fue para Arroyo Grande (Chuwilo tay), de allá somos nosotros, los Ochurte...."
"... Los Espinoza no encontraron agua en San Matías y se fueron a vivir a Arroyo de León, donde hay mucha agua. Unos pocos se quedaron en el "Aguaje El Cuatro", otros pocos en el "Bajío del Picacho", ahí se murieron de viejos, pero tuvieron hijos y ahí están todavía. Nosotros también aquí estamos en Arroyo de León. Los Ochurte nos venimos de Arroyo Grande porque también allá se acabó el agua. Todos estamos aquí desde hace más de cien años..."
ÉPOCA PREHISTÓRICA DE LOS GRUPOS INDÍGENAS DE BAJA CALIFORNIA
De acuerdo a información lingüística, los orígenes del grupo parecen remontarse a 6,000 años aproximadamente. Las lenguas indígenas que actualmente se hablan en Baja California y sur de California, proceden de una sociedad del filum linguístico hokano que dio origen a la supra familia yumano-cochimí. Una separación en ese grupo lingüístico originó la familia materna del Yumano y el Cochimí, hace aproximadamente 5,000 años".
ÉPOCA MISIONAL
Bravos y reacios a cualquier tipo de sometimiento, los kiliwa nunca aceptaron el estilo de vida que los misioneros de la orden religiosa Dominica les quiso imponer.
Ante la insistencia de los misioneros, de llevarlos a las diferentes misiones establecidas en sitios como San Pedro Mártir, Santa Catarina, y el Valle de Guadalupe, los indígenas Kiliwa, Paa-ipai, Kumiai y Cucapá llevaron a cabo varios levantamientos de inconformidad.
Los problemas de los misioneros con los naturales, continuaron hasta 1840, cuando un número considerable de indígenas de varias etnias, se unieron para destruir la estratégica Misión de Santa Catarina. Así terminó una etapa conflictiva que duró 50 años, en contra de las misiones del norte de la península.
ÉPOCA DE LA REVOLUCIÓN MEXICANA
Entre el 29 de enero y el 22 de junio de 1911, el Distrito Norte de Baja California fue invadido por parte de un nutrido grupo de filibusteros, también llamados Magonistas, compuesto en su mayoría por norteamericanos. El ataque tenía propósitos claramente anexionistas. Eran tiempos de revolución en México, por lo que el grupo de revoltosos aprovechó la situación.
Los grupos indígenas Cucapá, Kiliwa, y Paa-ipai también participaron activamente en la lucha armada, casi siempre obligados y sin saber las causas, varios nativos murieron en las batallas.
Al grupo de invasores fueron reclutados varios indígenas Kiliwa y Paa-ipai, a los que también terminaron asesinando en Jamau. Otros Kiliwa alcanzaron a huir hacia las montañas y desierto. En la memoria de sus descendientes se recuerdan algunas escaramuzas ocurridas en sitios como El Picacho y Arroyo de León.
ÉPOCA POSTREVOLUCIONARIA Y ACTUAL
En esta etapa que inicia en los albores del siglo XX, los Kiliwa aprovechan las primeras vías de comunicación para desplazarse a lugares fuera de su comunidad, acelerando la etapa de integración a las actividades de otras comunidades no indígenas. Aquí es en donde se empieza a desmembrar la comunidad y consecuentemente, a perder muchos de sus valores culturales étnicos, como la lengua y la herbolaria tradicional, entre otras.
Las injusticias cometidas alrededor de los despojos de sus mejores tierras, así como los conflictos por la posesión legal de la tierra que por tradición les pertenecía, tienen aquí sus más férreas defensas y reclamaciones legales para no perder sus últimos reductos.
Después de varios años de luchar, el último Capitán Kiliwa, Cruz Ochurte Espinoza logra conseguir 26,910 hectáreas vía dotación ejidal, con fecha 16 de febrero de 1970. El problema no terminó ahí, debido a que los terrenos cedidos son muy irregulares con lomeríos rocosos y agostadero de mala calidad.
En la actualidad, la pérdida de sus tierras es una amarga realidad, debido a que la mayoría de los kiliwa han cedido todos sus derechos a personas no indígenas, poniendo en riesgo lo poco que les queda de las tradiciones culturales ligadas a su comunidad.
Actividades económicas, como el corte y venta de palmilla (Yucca schidigera), son un recurso de uso tradicional muy valioso que abunda en sus tierras, así como la cría de pequeños rebaños de cabras y un poco de ganado
vacuno, son las principales fuentes económicas de los actuales kiliwa de Arroyo
de León.
AGRADECIMIENTOS
Al Dr. Jorge Antonio Catalán Sosa, Presidente Constitucional del XVII Ayuntamiento de Ensenada y al Director de Educación y Cultura, Profesor Jorge Alberto Verdugo Romero y su equipo de trabajo, quienes desde un principio tuvieron la confianza y brindaron su apoyo para poder avanzar en esta difícil tarea de rescatar todo lo que sea posible de la agónica cultura de los Kiliwa. Podemos afirmar con plena seguridad, que ha valido la pena y que este Diccionario Práctico, así como tambien una importante colección de audicaset que registran vocablos y lecciones en kiliwa, son legados que se engrandecen en la misma medida que la cultura de los kiliwa se extingue.
A nuestras compañeras Antropólogas, Iraís Piñón y Martha Domíguez, del Instituto de Cultura de Baja California, así como a la Trabajadora Social Norma Carvajal Acosta, de la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas, quienes apoyaron los trabajos de campo en una de sus fases de enseñanza del kiliwa en Arroyo de León, durante el periodo de 1996 y 1998.
A Marta Aragón Rodríguez, que donó su tiempo y creatividad para darle vida al diccionario a través de sus múltiples ilustraciones. También fue meritoria la colaboración de Eva Haros Farldow, quien se encargó del escaneo e insersión de todas las ilustraciones.
A Salvador Rael por sus correcciones al texto.
GRAMÁTICA KILIWA Y SUS REGLAS BÁSICAS
EL ALFABETO KILIWA
En el texto que aquí se propone, podemos identificar 15 consonantes, 5 vocales sencillas y 5 dobles o largas, así como un apostrofe / ’ / cuyo sonido es seco, equivalente al que se produce cuando se cierra violentamente la garganta. También se incluye la coma / , / cuyo significado equivale a una breve pausa, tal como se usa en el Español.
La / h / solo es usada en unos cuantos vocablos, como ha’ (boca) y ’haa (si) y su pronunciación es como el de la / j /, de forma más suave.
Se usa la / k / en lugar de / c / y de / q /. Su sonido es similar cuando va al principio y enmedio de la palabra (konaay; neskoo), pero es seco y más fuerte cuando se ubica al final (jak).
La / w / se pronuncia como “gu”.
No se usan las consonantes / c /, / d /, / f /, / q /, / r /, / v /, / x /, / z /. CONSONANTES:
CONSONANTE EJEMPLO EN KILIWA TRADUCCIÓN AL ESPAÑOL
    A bobuín    ¿Cuáles ?
B    Tetseebo    Cuenta (de cantidad)
    Ábel    ¿Dónde ?
    Chiin    Reir
CH    Jcheet    Robar
    J’naa kach    Sapo
    Mgaay    Bueno/bién
G    Mugau    Harina
    Msig    Uno
H    Ha’    Boca
    ’haa    Sí
    Ja1    Agua
    Tukojaa    Amargo/chile
J    Nmooj    Chaparro
    Kujat    Sangre
K    Pílkuyak    Silvestre
    Jak    Hueso
    Lepée    Hígado
    Msigl paayp    Seis
L    Yiaal    Corteza
    Meyaal    Tortilla
    Smak    Hoja
M    Teñim    Coito
    Nay    Niño
    Penuano    Murciélago
N    Mpáan    Hermana
    Ñieeg    Negro
Ñ    J’ ñieel    Reata
    Pa’    Estómago
    Tjpíil    Trementina
P    Gap    Dolor
S    Smaa    Dormir
    Msíg    Uno
    ‘Kiis    Largo
    Tmaa    Comer
    ’matiaam    Lejos
T    Mat    No
    Waco    Ano
W    Kuwaa    ¡ Siéntate!
    Yiit    Semilla
    Meyaal    Tortilla
Y    Tay    Grande
    ’maay    Muy
9    Ku’teey    Gordo
    Msí’    Estrella
VOCALES:
VOCAL    EJEMPLO EN KILIWA    TRADUCCIÓN AL ESPAÑOL
    Ábel    ¿ Dónde ?
A    Tay    Grande
    J’ná    Alacrán
    Jaa    Ir
    Maau    Abuela
AA    Yaaywaa    Enojado
    Eñoop    Pelear
    Pelwat    Regresar
E    Miy pí jsé    Canilla
    ’eel    Sarna / Llaga
    Teey    Noche
EE    Juwee    Dar
    Ipáa    Gente
    Kaichmaa    Dinero / Metal / Fierro
I    Kemelootí    Viruela / Sarampión
    Yiit    Semilla
II    Chíin    Risa
    Tiinkíil    Cenzontle
    Ouwák    Excremento
    Kotí’p    Corazón
O    J’silo    Agujero
Eñoop OO    Kekoo
Ujaa
U    Tkuey
Nimayu
UU    Uusmaat
Piyauup Kuu
SINGULAR Y PLURAL:
En kiliwa hay múltiples maneras de pluralizar. Se pueden utilizar varios afijos para diferenciarlo del singular. Regularmente el afijo va pospuesto a la palabra (sufijo), pero también se les puede ubicar antes (prefijo), o enmedio de la palabra (afijo). Los más comunes son t, cháu, m, u, y si’waa.
Ejemplos:    SINGULAR    PLURAL
ESPAÑOL:    Este    Estos
KILIWA:    Mí    Mít
ESPAÑOL:    Siéntate    Siéntense
KILIWA:    kuwaa    Kuwaat
ESPAÑOL:    ¡Ven!    ¡Vengan!
KILIWA:    Kiyee    Kitiyee
ESPAÑOL:    Quiero    Queremos
KILIWA:    Uñieey    Uñieey cháu
ESPAÑOL:    Búho    Búhos
Pelear / Luchar Mujer
Cuidar / Vigilar
Chivo
Ubre
Duerme
Cargar
Abuelo (Materno)
KILIWA:    Ojóo    Ojóo cháu
ESPAÑOL:    Cerro    Cerros
KILIWA:    Weey    Uweey
ESPAÑOL:    Coyote    Coyotes
KILIWA:    Mlti’    Mlti ’ si’waa
ESPAÑOL:    Ojo    Ojos
KILIWA:    Yuu    Yuum
También en algunos casos al pluralizar hay cambios de las vocales, por ejemplo: ¡mata! (kiñii); ¡maten! (keñoot); ¡agarra! (kiyuu); ¡agarren! (kiyeewi); ¡párate! (kuUm); ¡párense! (ke’ewi).
LA INTERROGACION
En general, la interrogación se representa con el sufijo u' EJEMPLOS:
ESPAÑOL    KILIWA
¿Dónde vives? ¿Trabajas? ¡Quieres agua?
Ábel wa’y u’ Ti’chaat u’ ja’ muñe’y u’
No siempre sucede así, como se ilustra en los siguientes ejemplos: ¿Quién es?    ’m’aa tó
¿Qué es?    ’kuít tetó
¿Quiénes son?    P’kueet cháu tó
¿Cómo?    Pojooy
¿Cuándo?    Pi’im
¿Dónde?    Ábel
USOS DE LOS AFIJOS m Y k PARA EXPRESAR LAS FORMAS DECLARATIVA E IMPERATIVA PARA LA SEGUNDA PERSONA
Por lo general, los afijos van antepuestos a la palabra (prefijos), como los siguientes ejemplos:
DECLARATIVA    IMPERATIVA
ESPAÑOL: Mirar/ver    Mira/ves
KILIWA: Saau    Msaau
¡Mira!/ ¡Ve! Ksaau
ESPAÑOL: Comer    Come    ¡Come!
KILIWA: Tmaa    Tmamaa    Tkmaa
Otros ejemplos que son menos frecuentes y en los que los afijos ocupan las partes medias de las palabras:
ESPAÑOL:
KILIWA:
VERBO Brincar/saltar Jáwi e’
FORMA IMPERATIVA
¡Brinca!/ ¡Salta!
Jáwi ke’
ESPAÑOL:
KILIWA:
Hablar Ha ’ maag
¡Habla!
Ha ’ kumaag
USO DEL ADVERBIO ’Maay (MUY)
Se emplea como sufijo en adjetivos o sustantivos para denotar en ellos un grado superlativo de significación.
Ejemplos:
Bueno / amable /mejor    Mgaay ’maay
Enano    Nmooj ’maay
Pesado    Mechaa ’maay
Herido    Tgap ’maay
Horrible
J’chool ’maay
USO DE OTROS ADVERBIOS Mgaay (mejor), Mák (aquí), Paak (ahí), Psap mí (hoy), J’choom (ayer), Kiis i’bem (al rato), Mat pi’im kún (nunca).
Ejemplos: Es mejor Ella es la mejor El es mejor que yo    Mgaay gap Paa mgaay gap etó Paa mgaay gap gap ñal ím mat
Aquí no hay nadie    Mák ’ma’ali umá
Vete de aquí Ven aquí    Mák kpáam Mák kiyée
Ahí está    Paak kuwáa
El carro pasó por ahí Quédate ahí parado    Owa’ kose’jin e’ míl pajkaay tómat Paa ku’u ’ kiyúu
Hoy no puedo Hoy vendrá mi mamá La fiesta es hoy    Psáp mí ajáa mat semióo Psáp mí ñab ñ’oo pujaa Eñiaay yiima ’ u ’ eñiaay mím
Ayer llovió mucho Mi papá se fue ayer Ayer fui a la playa    J’choom jujak ’maay Ñab s’oot j’choom kupáa tómat J’choom ja ’ táyel ajaa
Al rato nos vemos    Kiis i’bm maat ’psáawi
Nunca te voy a visitar ¿Por qué nunca vienes? Porque nunca me invitas    Mat pi’im kún mil wáal ajaa mat Piyím mat pi’im miyee mat mí o’ Mat pi’im kun piñee mí mat i’
USO DEL ADJETIVO Tay (gran o grande)
Se usa también como sufijo de adjetivos o sustantivos para darle el significado de más grande, si se refiere a animales u objetos; o de mayor jerarquía, si emplea a un oficio o profesión.
Ejemplos:
Cabezón    ’iy tay
Narizón    pi ’ tay
Perrote    ’tat tay
Abogado    Ha ’ kumaag tay
Arquitecto    Uwa ’ kosay tay
Pintor    Tukujaay tay
USO DEL SUFIJO p PARA DENOTAR UN GRADO MENOR DE SIGNIFICACIÓN PARA MUCHOS ADJETIVOS.
Ejemplos:
Mojado    ja’al
Mojado (a medias)    ’ja’alp
Oscuro    Teey
Oscuro (a medias)    Teeyp
Negro    Ñieeg
Negro(suave)    Ñieegp
Flaco
Jo’on
Flaco (a medias)
Jo’onp
Seco    S’aay
Seco (a medias)    S’aayp
USOS DE LA CONJUNCION COPULATIVA (y) QUE SIRVE PARA UNIR PALABRAS Y DE LA CONJUNCION DISYUNTIVA (o) QUE SE EMPLEA PARA DENOTAR ALTERNATIVA O DIFERENCIA
Ejemplos con y. En kiliwa equivale a é Juan y Pedro    Juan é Pedro é
Agua y sal Perro y gato    ja ’ é ’kuiiy é ’tat é nmi’ é
Tu y yo Silla y mesa    Ma’ap é ñaap Juwáa u’ é tmaa tay u’
Ejemplos con /o/ En kiliwa es la misma vocal pero acentuada Juan o Pedro    Juan ó Pedro
Agua o sal Perro o gato    ’ja ’ ó ’kuiiy ’tat ó nmi’
Tu o yo Silla o mesa    Paat ó ma’ap ó Juwáa u’ ó tmaa tay u’
USO DE LOS ARTÍCULOS Sé o sét (un, una, unos, unas), ña (lo), pa’ (los).
Ejemplos: Hombre Un hombre Unos hombres El hombre Los hombres    Kumeey Kumeey msíg 1 Kumeey cháut 2 Kumeey Kumeey cháut 2
Caballo
Nayta’
Nayta’ msíg 1 Nayta ’ cháu sét 3
Nayta’
Nayta ’ cháu 2 Uwa ’ cháu sét3
ña ’ uñieey Pa ’ uñieey Ña ’ pesaau Pa ’saau
Un caballo
Unos caballos
El caballo
Los caballos
Unas casas Lo quiero Los quiero Lo ví Los ví
Explicaciones:
1    aquí no se usa el artículo ‘un, sino el número uno (msíg)
2    tampoco en estos casos es necesario usar los artículos ‘unos’ y ‘los, en su lugar se emplea el sufijo cháu para pluralizar.
3    aquí sí es necesario usar el artículo ‘unos ’ (sét) y el sufijo plural cháu.
USO DE LA CONJUNCIÓN pami’uum (pero)
Ejemplos:
Pero tengo que trabajar. Pero yo tengo que irme. Pero no puedo.
Pero, ¿qué hago?.
Pami’uum ñaap ti’chaat stó Pami’uum ña ’ kupáa Pami’uum ña’ apu’uum mat Pami’uum po’oy a’
LOS PRONOMBRES PERSONALES
Yo
Ñaap
Ma”p
Paat
Tu
El
Nosotros
Páñaap
Ñipaat
Ellos
CONJUGACIÓN DEL VERBO 7maa (comer) EN LOS TIEMPOS Presente Pasado y Futuro.
PRESENTE: Yo como Tu comes El come Nosotros comemos Ellos comen    Naap tmaa Ma”p tmamaa Nipaa tmaa Pànaap tmaat Nipaat tmaat
PASADO: Yo comí Tu comiste El comió Nosotros comimos Ellos comieron    Naap kuiil tmaa Ma’p kuiil tmamaa Nipaa kuiil tmaa Pànaap kuiil tmaat chàu Nipaat kuiil tmaat chàu
FUTURO: Yo comeré Tu comerás El comerá Nosotros comeremos Ellos comerán    Naap tmaa seti’ uma’ Ma’p tmamaa seti’ uma’ Nipaa tmaa seti’ uma’ Pànaap tmaat chàut seti’ uma’ Nipaat tmaat chàut seti’uma’
USO PRÁCTICO DE OTROS PRONOMBRES:
Ejemplos: Casa    Uwa’
La casa    Uwa’
Mi casa    Iwa’
Tu casa    Miwa’
Nuestra casa    Páa iwa ’ cháu
Esta casa
Uwa ’mí
Esa casa Aquella casa Su casa
Uwa ’ páa Uwa ’ña’ Páa wa’
Hijo
Saau
Mi hijo Tu hijo Su hijo
Nab esaau
Mesaau
Páa saau
Nuestro hijo
Páa saau cháu
SEXO EN LUGAR DE GÉNERO.
En kiliwa, en lugar de género se distingue sexo, es decir, cuando queremos diferenciar el sexo de personas o de animales, simplemente agregamos al nombre genérico, los términos kumeey si nos referimos a una persona o a un animal macho, o bién, kekoo si nos referimos a una mujer o un animal hembra.
LOS NÚMEROS CARDINALES DEL 1 AL 10.
Los números en kiliwa son altamente aglutinantes y se pueden escribir hasta por varias decenas de miles. También es posible que tengan más de una forma de representarse a partir de los centenares. La numeración que aquí se propone fue proporcionada por Cruz Ochurte Espinoza (f), quien era entonce el único que podía contar más allá de un centenar.
Ejempos:
Perro (nombre genérico) Perra
Perro (macho)
Vaca (nombre genérico) Vaca (hembra)
Toro
’tat
’tat kekoo ’tat kumeey Jak
Jak kekoo Jak kumeey
Uno    Msíg
Dos    Juwak
Tres    Jmi’k
Cuatro    Mnak
Cinco    Salchipam
Seis    Msígl paayp
Siete    Juwakl paayp
Ocho    Jmi’kl paayp
Nueve    Msíg tkmat
Diez    Chipam msíg
LOS NÚMEROS ORDINALES DEL 1 AL 10
El sufijo u’ diferencia a éstos de los números cardinales.
1°    Msíg u’
2°    Juwak u’
3°    Jmi’k u’
4°    Mnak u’
5°    Salchipam u’
6°    Msígl paayp u’
7°    Juwakl paayp u’
8°    Jmi’kl paayp u’
9°    Msíg tkmat u’
10°    Chipam msíg u’
Abeja
paau
Las abejas nos dan miel.
’pauup kuet miyaawi páa ñuwe’
Abajo
’maat múgu
Abajo está la tierra. +’maat múgu ’maat ’tiak
Abrir
’kaap
Ve a abrir la casa.
Uwa’ chpaatm kekaap
Abuela (materna)
Kaau
Mi abuela es mamá de mi mamá. Ñab kaau j’ñoo tó
Abuela (paterna)
Maau
Mi abuela es mamá de mi papá. Ñab s’oo, ñab kaau saau tó
Abuelo (materno) Kuu
Abuelo (Paterno) Paau
Acostarse
P’páa
Ya es tiempo de acostarse. Kubupáa seti’ uma’
Adulto (hombre)
Kumee ku’júwini
Mi hijo es adulto.
Ñab saau kujúwini tó
Agricultor Tkubupa ’ tay
Es un agricultor Tkubupa ’ tay sét
Agrio
S’il
El limón es agrio. Tkma’ kujusooy s’il
Agua ja ’ En mi tierra abunda el agua. ja’ at ñab ’maatl ja’ si’waa ’maay   
Aguaje    ¡MSI»
ja ’sít   
Mi terreno tiene un aguaje.   
’maat ñie’y ja’l sít   
Águila
Ti’paayu
El águila come conejos Ti’paayu ’págu pmáa
Agujero
Káp
El zapato tiene un agujero. Jéñaaut káp e’ñieey
Ala
Wálu
El pájaro tiene un ala quebrada. Tuwálu wálu kát
Alacrán
J’ná
Tengo miedo a los alacranes. Ñaapet j’ná ’mjó
Alegre Yaaytáu e’
Soy muy alegre. Yaaytáu e’t ’maay
Almohada
Spók
La cama tiene almohadas. ’páaut spók eñieey
Alto
Uu
Tienes que hacer alto (pararte). Kbu’u
Amable
Tmgaay yím ’maay
Eres muy amable.
Paat tmgaay yím ’maay
Amamantar
Ku’pini
Mis becerros tienen que amamantarse. Ajak sáwi e’ñieejet ku’pini cháu
Amargo
jaa
Me quedó amargo el café. ja ’ kuñieegt jaa
Amigo
Ñám kuchíbi tó
El es mi amigo.
Paa ñám kuchíbi tó
Anciano Pa ’ tay
Mi abuelo es un anciano. Ñab paaum pa ’ tay etó
Ancho
’teeyp
El arroyo es ancho. Chuwilo j’teeyp
Anillo Sál jpáa
Cómprameun anillo. Sál jpáa ñak kbiyuu
Animal
Tukuipaay
El perro es un buen animal. ’tatm tukuipaay mgaay
Anochecer
Teeyp
Al anochecer vendré. Teeyp yím ’piyée
Anteojos Yuu wil ppa’ u’
Me gustan tus anteojos.
Yuu wil ppa’ u’meñie’m nay ’níp
Año
’maat
Este será un buen año. ’maat mím mgaay etó
Apestoso
Saj
El lodo se puso apestoso. ’maat kujúpal saj
Araña Uwi’il t’il
Te puede morder la araña. Uwi’il t’il machia’
Árbol Tajak tay
El árbol da buena sombra.
Tajak tayet t’msaay mgaay ñie’y
Ardilla
Jmáal
Ahí vive una ardilla. Jmáal sé sáu
Aretes
Smákal ppa’ u’
¡ Qué bonitos aretes !.
Smákal ppa ’ u ’ nay ’náu ’maay
Arriba
Na’tiaal
Arriba está la montaña. Na’tiaal uweey Tiaak
Arroyo   
Chuwílo   
El arroyo tiene peces.   
Chuwílo ’teet ñie’y   
   
Arroyo de León Chuwílo nmi’ tay
Nací en Arroyo de León.
Ña’apet Chuwílo nmi’ tayel ’nemag
Arrugas
Yuu ha ’ chonechóon
Tiene arrugas en la cara.
Paat yuu ha’ chonechóon yió
Asiento Juwaa u’
Te puedes sentar. Muwaa semiu u’
Asno
Tukuipaay smákal táyu
¡Qué trabajador es mi burro!.
Tukuipaay smákal táyu ñie’t ti’chaat ’maay
Atardecer Eñiaay kubuteey
Está bonito el atardecer. Eñiaay kubuteey nay ’naap
Atole
S’wiiy
Me gusta hacer atole.
Ñaap s’wiiy mgaay oy i’ip
Automóvil Owa ’ kos’jiin
Mi automóvil corre rápido.
Uwa ’ kosejiin ñieet sjiin ’maay
Ave
Tuwálo
En mi casa tengo aves. Ñiaa iwa’al tuwálo e’ñieey
Avión
Uwa ’ kuiyjúu
Nunca he viajado en avión.
Ñaap ’maat pi’in kun uwa’ kuiyjúuy uwa’ sepóu mat
Azúcar
Tukusmákal
¡Ponle azúcar al café!. Tuksmákal ja’ kuñieegl kbpa’
Azul
’melsúu
El cielo se ve azul. ’ma’ay et ’melsúu
Bailar
Jíma’
¡Vámonos a bailar!. Ima ’ cháaut
Balón / pelota Milimúu
¡Pásame la pelota!. Milimúu ña’kuwí
Bañar ja ’ pnaa
Me voy a bañar. ja ’pnaa tó
Barba Ha ’ ñimí
El hombre tiene barba. Kumeey ha’ ñimí tómat
Barranca ’maat metejel
Hay una barrranca.
’maat metejel msígl tómat
Barrigón Pa ’ tay
¡Que barrigón estás.! Mipa ’ tay ’maay
Barro
’maat kekual
La olla es de barro.
J’káa ’maat kekual pu’wil
Basura ’maat jpi’il
¡No tires basura!.
’maat jpi’il kiwátm kmat
Cachete Yuu ha’
Tiene cachetes grandes. Yuu ha ’ taym paat
Caer
J’paam
Te puedes caer. Ábel mpaa semi’oo
Café
ja ’ kuñieeg
¡Ya está el café!. ja ’ kuñieeg kuyúu yió
Cafetera
ja ’ kuñieeg jojú u’
¡Pásame la cafetera!.
’ja’ kuñieeg jojúgum ña’kuwí
Calabaza
Jmtay
Me gusta comer calabaza. Ñaap jmtay maa mgaay ’ip
Calavera ’iy jnaal
La calavera me asusta. ’iy jnaal ña ’ jóo
Caldo
Tcha’
Hazme un caldo de pollo. Jma’cha’kóy
Caliente
Mgaau
Que no esté muy caliente. Mgaau ’maay mat
Calor
’paal
Tengo calor. ’paal ’kuee
Cama
’páu
¡Ve a la cama a dormir!. pául kbsmaa
Caminar
’aau
¡Vamos a caminar!. ’aau taja cháu
Camión
Uwa ’ kosjiin táyio
Ya pasó el camión.
Uwa’ kosjiin tay kuil paa tómat
Camisa
J’cheen
No me quedó la camisa. J’cheenet ñáp sajaay mat
Canas
Kuyaay
Me salieron canas.
I’yi kuyaay sít tómat
Cansado lyuu makp
Estoy muy cansado. lyuu makp pámjaay
Cantar
’ltichaja’y
A mi primo le gustaba cantar. Ñabn jaayet ’ltichaja’y
Cañada
Chuwílo
Se quedó en la cañada. Chuwílol u’m tómat
Cariñoso Paa nay ’kuíp
Soy cariñoso.
Ñaap paa konay i’ip pámjaay
Carne
Aják
Quiero comer carne. Aják kmaa sé
Carrizo
Jta’
Las flechas son de carrizo. ’pa’am jta’ tó
Casa
Uwa’
Mi casa.
Mi iwa ’ a ’ tó
Cascada ja ’j’iyílu
Hay una cascada. ja’j’iyil sé tómat
Casado
Ki’suaayp
Soy casado.
Ñaap ki’spusiwayp
Cazador
Tukujaam tay / teki’ kuígu Mi tío es cazador.
Ñab kuaayem kutujaam tay
Cazar
J’kuígu
A mi me gusta cazar. Ñaap j’kuígu mgaay ’íp
Cebolla
Eji’
Sembramos cebolla. Eji’ t’paa cháu
Ceja
Yuu kupól
Que bonita ceja tienes.
Yuu kupól nay ’naabu ’maay
Cementerio ’maat ku’looy
El cementerio me da miedo. ’maat ku’looy a’ teey jóo
Cerco
J’naan
¡Bríncate el cerco!. J’naanen jáwi ke ’ pajkaay

yUULD-JLQJULlUl-^

II
JüT jl
Cerrado
J’naanen j’najp
Está cerrada la puerta. J’naanen wa’chpat j’najp
Cerro
Uweey
¡Corre al cerro!. Uweey ñák s’jiin
Ciego
Tesuña’ay
Trinidad estuvo ciego. Trinidad tesuña’ay ti’ u’
Cimarrón (borrego)
Omóu pílkuyak
En mi tierra tengo borrego cimarrón. Eñimaatel omóu pílkuyak e’ñieey
Cocina
Tamaa jojú u’
Voy a limpiar la cocina. Tamaa jojú u ’ poju ’ sawi óy
Cocinero
Tamaa kokoy tay
Trabajo como cocinero.
Ñaap tamaa kokoy tay ti’chaat
Codo
Sal óujmaa
Me duele el codo. Sal óujmaa gáp
Codorníz Jma ’ pílkuyak
Me gusta la codorniz.
Jma ’ pílkuyak mgaay i’ip
Colibrí
Tmsok
El colibrí es muy pequeño. Tmsokat muut ’maay
Colmillo Yau kuchipi’
Me sacaron el colmillo. Yau kuchipi’ im i’paat
Collar
Penak
Préstame tu collar.
Penak miñéem ña ’ kusuwí
Comer
Tmaa
Ven a comer. Keyée tkmaa
Cometa
Mesi’ kuju’sawi
Pasó un cometa.
Mesi’ kuju’sawi sé pajkáay
Conejo
’págu
Vi un conejo. ’págu sé sau
Coralillo Uwi ’ pajáayup
El coralillo es peligroso.
Uwi’ pajáayup tojooyím ’maay
Corazón
Kuti’p
Toca el corazón. Kuti’pm keneel
Correcaminos
Telpi’
¡Qué bonito correcaminos!. Telpi’ nay ’naabu ‘maay
Correr
S’jiin
Correré.
Sjiin seti’uma’
Cortar
Tkáau
Tienes que cortar un árbol. Semmel sé mtkáau seti’ uma’
Cosecha
Tajáam
Es tiempo de cosecha. ’maat tajáam u’
Costilla
Tukusáau
Mi costilla está rota. Tukusáaut jak tómat
Coyote
Miti1
El coyote es de mala suerte. Mlti’ tu’kulooy ti’ uma”
Cuaderno Tjpaa jaay u’
Préstame tu cuaderno. Tjpaa jaay u’ ña’kuwí
Cucapá Juañimaat u’
Mi abuela era Cucapá.
Ñab káaum juañimaat u ’ kuyée
Cuchara Tmaa u’
Yo hice una cuchara. Ñaap tmaa u ’ ooy
Cuchillo
Na’chigoou
Pásame el cuchillo. Na’chigou ña’kuwí
Cuello
Chimi’
Me duele el cuello. Chimi ’ gap
Cuerda
J’yieel
La cuerda es muy delgada. J’yieel kiis ’maay
Cuerno
Kua’
Se le rompió un cuerno. Kua ’sé tká tómat
Cuero
Kuaal
Las alforjas son de cuero. Kuaal púum kuaal etó
Cuerpo
Maat
Es de bonito cuerpo.
Maat pí nay ’naabu ’maay
Cuervo
’kaak
El cuervo anida en árboles altos. ’kaaket semeel táyio nátel wa’joy
Cueva
’maat muupúgu
Los kiliwas vivían en cuevas.
Koleeut ‘maat muupúgul puwaay cháu tay
Culebra
Uwi’ju’loo
Cuidado con la culebra.
Uwi’ ju’loom ’maat kbskuaay
Curandero
Kmeey
Voy a ver al curandero. Kmeey ’pesaau ajáa
Chamaco
Nay
¡Quítate, chamaco!. Nay ma’ap mekióom
Chamarra
J’chiin
Necesito una chamarra. Ñaap p’chiin sé uñieey
Chanate Sá ’kaak
Hay un chanate en el cerro.
Sá ’kaak sét uweey il watómat
Chamizo
’púu
El chamizo está seco. púut s’aay tómat
Chaparro
Nmooj
¡Qué chaparro estás!. Ma’ap mnmooj ’maay
Chapulín
Ju’ltaap
El chapulín salta. Ju’ltaap jáwi e’
Charca ja ’jmsig
Hay sapos en la charca.
ja ’jmsigl j’naa kaachl ’lyiuu tómat
Chile
Tukujaa
El chile está muy picoso. Tukujaat jaa ’maay témet
Chimuelo Yau mátom
Estás chimuelo. Ma’apet miyau mátom
Chiquito
Mementúu chmióo
Está muy chiquito.
Mementúu chmióo a ’ mgaay
Chivo
Tukuipaay kual kuyúu
José cría chivos.
Josét tukuipaay kual kuyúu ñie’met
Choya
’tat
Hay mucha choya en mi tierra.
Ñam ’maatel ’tat jak si’waa ’maay
Chueco.
Skueeup
Está chueco Paa skueeup
Dátil (de palmilla)
’ma’a saa
El dátil se come.
’ma’a saam pmaa tók a’
Dedo
Sal
Me corté un dedo.
Sal msigm sé pajkáau ñie’met
Delgado
Jo’on
¡Qué delgado estás!. Mjo’on ’maay
Demente / loco Ti’iy kmaat
¡Estás loco!. Ma’apet ti’iy kmaat
Demonio
Tkueeyp
Pareces un demonio. Ma’apet tkueeyp pílmiyím
Descompuesto / podrido Kuil mat tómat
La comida se descompuso. Tmaat saj tómat
Desierto
’maatiaak
Voy al desierto. ’maatiaak kuni yioom
Día
Eñiaay
Ya es de día.
Eñiaay kuyoo tómat
Diez
Chipám msig
Dinero
Jaichmaa
No tengo dinero. Jaichmaa eñie’y mat
Dios
’maykuyak
Gracias a dios. ’maykuyak kmagaay
Dormilón Smaa tay
Eres un dormilón.
Ma’ap smaa tay ’maay
Dormir
Smaa
Vete a dormir. Mpaan kbsmaa
Doscientos
Chipam msig u’ kun yuu chipam juwak
Dos mil
Chipam msig u’ kuetet juwak
Dulce / azúcar Tukusmákal
Le falta azúcar. Tukusmákal éi mat
Eclipse (luna)
Ja’la’ teeyt eñoo
Eclipse (sol)
Eñiaay pskueegu
Elote
Ta’yiit kojal
Quiero un elote.
Ñaap ta’yiit kojal sé uñieey
Embarazada
Npa’y
Estoy embarazada. Npa’y tiwáat iyóo
Enamorados
Sekui’
Es día de los enamorados. Mí Eñiaayem sekue’
Enano
Kenue’
El enano se enojó. Kenue’t yaaywaa tómat
Enfermera
Tukugap paan kusukuaay
Quiero ser enfermera.
Kusukuaay tay sé ñapa tukugap
Enojado
Yaaywaa
Estoy muy enojado. Yaaywaa ’maay
Enramada Uwa ’ pajiaalp
Mi casa tiene enramada.
Ñia’ iwa’at uwa’ pajiaalp ñie’y
Ensenada (ciudad)
Uwa ’ ’maay
Vivo en Ensenada.
Ñia’pet uwa’ ’maayel epiwa’
Espejo Ha’l tbsaa u’
Me vi en el espejo.
Ñaap ha’l tbsaa u’l tbsaa u’
Espina
’ti
Me clavé una espina. ’ti sét ñisa’a
Esqueleto
Tajak
Encontré un esqueleto. Tajak sé saau tio’mat
Estómago
Ñipa’
Me duele el estómago. Ña ’ ipa ’ gap
Estornudar Ha ’ a’suk
No puedo estornudar. Pe’et ha’ a’suk i’í mat
Estrella
Msi’
Es la estrella más brillante. Msi’ paat yáwi yím ’maay
Estufa
A’au chi’ i’u
Tengo estufa nueva.
A’au chi’ i’u may jaay e’ñieey
Falda
Ju’ween yaay juwaa
No me quedó la falda.
Ju’ween yaay juwaat jaat ñapa piyín mat
Feo
J’chool
Estoy muy feo. J’chool ’maay
Flor
Tebiyauup
La flor es amarilla. Tebiyauupt ju’seey
Frente
Jmi’
Me pegué en la frente. ’mi’il piñaat tiyémet
Frijol
Jpeep
Sembré frijol. Jpeep ’p’pa’
Frío
Ajchia’ak
Tengo frío. Eji’n ’maay
Fruta
Tkma’
Hay mucha fruta. Tkma ’ si’waa ’maay
Fogata
A’au jchi’ tay
Haz una fogata. A’au kpchi’
Fuego
A’au jiñaam
Hay mucho fuego.
A’au jiñaam si’waa ’maay
Fuerte
Yuwiilp
¡Qué fuerte estás!. Ma’apt miwiilp ’maay
Fumar
Ejíp
No me gusta fumar.
Ñaap ejíp pchuu mgaay i’ mat
Gallina
Jma’
Tengo una gallina blanca. Jma’ e’ñiee ’msaap
Garganta
Chimil
Me duele la garganta. ’chimil gap
Gato
Nmi’
El gato come ratones. Nmi’ ít tkaan pmaa
Gavilán
Pokuáalo / t’see u’
Vi un gavilán. T’see sé saau
Gente
Ipaa
Hay mucha gente. Ipaa si’waa ’maay
Gordo
Ku’tiiy
Estás muy gordo. Mku’tiiy ’maay
Grande
Tay
La casa es grande. Uwa’at tay ’maay
Grasa
Tesa’
Tiene mucha grasa. Tesa’ ñie’y
Greñudo ’iy koos
¡Qué greñudo andas!. Mi ’iy koos ’maay
Grillo
Tkaa
El grillo está contento. Tkaat ’tichaja’ay kua’
Hablar
Ña ha ’ nmaag
Me gusta hablar. Ña ha ’ nmaag i’ip
Harina
Muwaag
Haz tortillas de harina. Muwaag kbmiyaal
Hermana
Ñabn koo / Ñab kmsig
Tengo una hermana. Ñabn koo sé eñieey
Hermano
Ñjmaan
Tengo un hermano. Ñabn jmaan sé eñieey
Hígado
Lepée
Me duele el hígado. ’lepée gap
Higo
’npaap
Dáme un higo. ’npaap sé ña’kuwí
Hoja
Smák
Es de hoja grande. Smák tay u’
Hombre
Kumeey
Es un hombre. Paa kumeey etó
Hormiga
Tmsíin
Me picó una hormiga. Tmsíin sét ñisáa
Horrible
J’chool
Su cara es horrible. Yuu ha ’j’chool ’maay
Hueso
Jak
El caldo es de hueso. Ajak jak cha’
Huevo Jma ’yíti
Hoy comí huevo.
Eñiaay mím jma ’yíti pmaa
Humo
’pooy
Sale humo de la casa. Uwa ’ ’pooy sít
Iglesia
Maykuyak uwa’
Vamos a la iglesia. Maykuyak uwa ’ ñal tajaa
Indio
S’jiilkmat
Yo soy indio.
Ñaap sjiilkmat itiyoo
Invierno ’maat ’sítu
Ya es invierno.
’maat ’sítu kukuaat
Jabón
Tukumoolp
Pásame el jabón. Tukumoolp paa ña’kuwí
Jardín
Tibiyáau ppa’u
Mi jardín es grande.
Tibiyáau ppa’u ñieet tay ’maay
Jefe
Pa’kutiiy
Cruz fue jefe de los kiliwa. Cruzm pa’kutiiy koleeu ñie’
Jinete
Nayta’ pankusukuaay koy
Eusebio es buen jinete.
Eusebiot nayta ’ kusukuaay koy mgaay
Jojoba
Jsi’l
La jojoba ya maduró. Jsi’l kumáa tómat
Joven
May jaay yió / kotechaa u’
Aún soy joven.
Ñaap mgaay jaay i’i ulmeyt
Jugar
Jenuwaay
Vámos a jugar. Enuwaay cháu
Jugo
Tcha’
Me gusta el jugo de manzana. Tkma ’ onoón cha ’ mgaay i’ip
Junco
J’kueeu / semeel kujaam
La canasta es de junco. J’kueeut tkuáa
Kiliwa
Koleeu
Yo soy kiliwa.
Ñaap koleeut tiyóo
Labio (inferior) Ha ’ s’pátep
Labio (superior) Ha ’jeey
Ladrar
Tichátu
Deja de ladrar. Tichátu kumaat
Lagartija
Ju’cheen
Laguna ja ’jpi’ip
Es una laguna. Paa ja ’jpi’ip tó
Lámpara A’a auchi’ilu
Apaga la lámpara.
A’a auchi’ilum kmenspát
Lavar (ropa)
Ticha’y
Se fue a lavar al arroyo. Chuwílum jaa ticha’y jaa
Leche
Ajak nimáyu
La vaca tiene mucha leche.
Ajak kekoot ajak nimáyu ñie’y ’maay
Lechero
Ajak nimayu kosekuél tay
Llegó el lechero.
Ajak nimayu kosekél tay
Lechuza
Tukujóo / J’milu
Lejos
’matiaam
Está muy lejos. ’matiaam mamjaay
Lengua Ha ’ paal
El me sacó la lengua. Paat ha’ paal pi’paat
Lento / despacio Nay jooy ’maay
Vete despacio.
Nay kiyoot kbpáan
Leña
I’pá
Ve por leña. I’pá lkaa
León
Nemi’ tay
Liebre
J’ilu
Limón
Tkma’ k’síli
Limpio
Ju’sawi
Mi ropa está limpia. Ñá chigógut ju’sawi
Loco
Ti’ip komat
Mi tío se volvió loco.
Ñab kuaayet ti’ip komat yió
Lodazal
’maat kuju’pali si’waa ’maay
Cuando llueve se hace un lodazal. Ju’jaakam ’maat kuju’pali si’waa ’maay
Loma
Weey s’kuit
Luces
A’awiyáwi
Se ven luces.
A’awiyáwit msaau miyó
Luna
Ja’la’
¡Qué bonita luna!.
Ja’la’ nay ’naap ’maay
Llorar
Jmee
Me hiciste llorar. Ma’apet ñá jmee moyt
Lluvia
Óujaak / ’kuiiy
Es tiempo de lluvia. ’maat jujaak kuyi’ u’
Machaca Ajak péñaa
Voy a cocinar machaca. Ajak péñaa sál upak
Machacar Péñaal/Peña’t u’
La bellota se debe machacar. A al péñaa sét ó
Machete Na’chigoou tay
Pásame el machete. Na’chigoou taym ñá kbjkaay
Macho (bestia)
Tukuipaay ku’looy
El macho es bueno para el trabajo. Tukuipaay ku’looym tukucha’t tay etó
Maestro
Tjpa’l tukusáau tay Es buen maestro.
Tjpa’l tukusáau tay mgaay
Maguey
’maal
El maguey es buen alimento. ’maalm tmaa mgaay etó
Maíz
Ta’yiit
Es tiempo de sembrar maíz. Ta’yiit kubupáa utó
Malo
Ku’looy
Eres muy malo. Paa ku’looy etó
Mamá Ñab eñóo
Ella es mi mamá. Paa ñab eñóo tó
Manantial ja ’ sít
En mi rancho hay un manantial. ’maat e’ñieejél ja’ sít sé tiu’
Manchado (sucio)
Jpi’l
Tiene la ropa manchada Chigoougut jpi’i
Mano
Sal
Manteca Ajak sa’
Haz la comida con manteca. Ajak sa’m tmaa kóy
Manzana Ti’cha’ut / tkma ’
Manzanita (silvestre) Pjsiil
Mañana TaU ím
Mañana regreso. Ta’u ím ’peluaat
Mapache Sál kbpaay
Mar ja ’ tay
Matrimonio Maat kumjuwak
Mazorca Ta’yiit jak
Mecánico
Uwa ’ kosjiin kumugaay koy tay Háblale a un mecánico.
Uwa ’ kosjiin kumugaay kóy tay sét ñeeki’
Melón
Jmtay ñaay
Membrillo Tkma ’ npi ’ tay
Menudo (alimento)
Ajak pa ’ tay
Voy a hacer menudo.
Ajak pa’ tay a’awel ’pche’
Mercado Tmaa wa ’
¿Quieres algo del mercado? . Tmaa wa’l kuít muñieey u’
Mes
Ja’la’
Regreso en un mes. Ja’la’ msígm apelwát
p    SEPTIEMBRE                   
    L    K¡    n    J    V    S
    1    2    3    4    5    6
7    8    8    10    1t    f 2    13
    15        17    18    18    20
21    22    23    24    25    2é>    2 7
28    28    30    • *    <s o n    30   
Mesa
Tmaa tay u’
Mestizo / Mexicano. Mjua’li
Tu eres mexicano. Ma’a mjua’li miyóo
Metal
Jaichmaa
La cuchara es de metal.
Tmaa tay u’m jaichmaa tó
Metate
Jpi’ / tajaa tay u’
Mi abuela tenía el metate. Ñab kaaut jpi’m e’ñieey
Mexicali Juáa ñimaat
Mi hija fue a Mexicali.
Ñab saawet jua’ ñimaat jaa
México
’maat tay ñia’k
No conozco México.
’maat tay ñia’k spou mat
Mezquite
Ajaa
Miedo
Ojoo
Tengo mucho miedo. Ñaap ojoo ’maay
Miel
Miyaawi
Los kiliwa siempre hemos comido miel. Koleewet miyaawi pmaat cháu tay
Milpa Tpa’ u’
Mirar
saau
No puedo mirar. ’kuít saau mat
Miserable / tacaño J’mílu
Hay mucha gente miserable. Ipáa j’mílu si’waa ’maay
Mitad
Yaayjuwáa
Quiero la mitad. Yaayjuwáa yím ña’kuwí
Mojado
jaal
Está muy mojado. ja al ’maay
Moler
Tajaa
Ve a moler bellota. A’al ktajaa
Moneda / dinero Jáichmaa
No tengo dinero.
Mat jáichmaa e’ñieey mat
Montaña Uweey jak
!Que gran montaña!. Uweey jak jijaag p’maay
Montar Nat júwaa
Voy a montar a caballo. Nayta’ nat o’puwaa
Monte Semeel jak
El monte está verde. Semeel jakp ’melsoou
Montura
Nayta’ u’bu’páau
Tengo montura nueva.
Nayta’ ku’bu’páa mgaay jaay eñieey
Morder
Chía’
El perro te puede morder. ‘tátet mchia’
Morir
Spí
No quiero morir. Spí uñieey mat
Mosca
’chi’in
¡Espanta esa mosca!. ’chi’in paa pi’iy juu jooy
Muela
Yau jújonaal
Me duele una muela. Yau jújonaal sét gap
Muerto Spí/pí
Está muerto. Pí tómat
Mugroso
Jp’il
Vienes muy mugroso. Mjp’il ’maay
Mujer
Kekoo
¡Qué bonita mujer!. Kekoo nay ’naap ’maay
Mula
Tukuípaay ku’looy
Tengo una mula.
Ñaap tukuipaay ku’looy sé e’ñieey
Muñeca Tbnúwaay u’
Dame una muñeca. Tbnúwaay sé ña’kuwí
Naríz
Pi’
¡Suénate la naríz!. Mpi’ kuju’saawi kooy
Narizón Pi’ tay
Está muy narizón. Pi’ tay ’maay
Negro
Ñieeg
La bolsa es negra. Tepi’ u ’ ñieeg
Nieta
Ñab kukúu káwi
Tengo una nieta.
Ñab kukúu káwi e’ñieey
Niño
Nay
Es un niño. Paa nay etó
Noche
Teey
Regreso en la noche. Teeym pelwát
Norte
Ti’ilak
Los Kiliwa venimos del norte. S’jülkmat koleeut ti’ilak kuñee
Nube
’kuiiy
Se formó una nube. ’kuiiy jiñóom tómat
Nublado
’kuiiy
Está muy nublado. ’kuiiy ’maay
Nuevo May jaay
Mi carro es nuevo.
Uwa’ kos’ejiin eñieejém may jaay
Oído Tkuí u’
Me duele el oído. Tkuí u ’ gap
Ojo
Yuu
Mi ojo está hinchado. lyuu gut táp
Olla
Jskaa
Me encontré una olla. Jskaa sé saau iyoom
Ombligo
Npi’
Se le saltó el ombligo. Npi’ sít tómat
Oreja
Smákaí
Le falta una oreja.
Smákaí ’uum tómat /smákal ñie’y mat
Orejón
Smákaí tay u’
Estás muy orejón. Smákaí tay u ’ ’maay
Oscuro
Teey
Está muy oscuro. Teey ’maay
Oso
Kmákan
¡Mira es un oso!.
Saau paa kmákan tómat
Pájaro
Tuwálu
Agarré un pájaro. Tuwálu sé iyúu
Palmilla
’ma’a
En Arroyo de León hay mucha palmilla. Chuwílu nmi’ táyel ’ma’a si’waa ’maay
Palo
I’pá
Haz un cerco de palo. I’pá keo jnaan
Pantalón
’mjújuap
Tu pantalón está sucio. M’mjújuapet jpi’l
Panteón ’maat ku’looy
El panteón tiene pocas tumbas. ’maat ku’looyt teit ñie’y
Papá
’s’oo
Ese es mi papá. Paa ’s’oo tó
Parado
U’uum
Estoy parado. U’uum piyóo
Pasto
Tijíip
Ve a cortar el pasto. Tijíip paa kbkáau
Patio
’maat ju’sáwi
La casa tiene patio.
Uwa’at ’maat ju’sáwi ñie’y
Pecoso
Yuu ha’nasenaas
Estás muy pecoso. Yuu ha’nasenaas
Pecho
Smíil
Es de pecho grande. Símil ’taayu
Pedregal Uja ’jakp
Pasé por un pedregal. Uja ’jakp sét ’pajkaay
Pelo
’iy chipa’
Tengo mucho pelo.
’iy chipa ’ si’waa ’maay
Pelón ’iy melaj
Se quedó pelón. ‘iy melaj tómat
Pelota
Mílimúu
Patea la pelota. Milimúum kbjchítu
Pequeño
Muutp
Perdíz
Jma ’ miil / jma ’ píil
Atrapé una perdíz. Jma ’ píil sé yuu
Perrito ’tat sa’awi
Perro
’tat
¡Cuidado con el perro!. ’tatm ’maatm kbskuaay
Pesado
Mecháa
Está muy pesado. Mecháam ’maay
Pez
’teet
En el mar hay muchos peces. ja ’ táyet ’teet si’waa
Pezuña Sál jaau
La huella es de pezuña. Nayta ’ sál jaau
Pie
Miy
Piedra
Uja’
Tira una piedra. Uja ’ sé pcha’ki
Pierna
Yuwiilp
Me golpee la pierna. Yuwiilp sé peña’ piñe’mat
Pino
jaal
Hay mucho pino. jaal jak si’waa
Pintar
Pjaay
Los indios sabían pintar.
Sjiilkmat kuíleem pajkaay sepówi
Piñón
kueeu
Ya está maduro el piñón. ’kueeut kuma’ tómat
Pitaya
’paal
Aquí no hay pitaya. ’maat múgu ’paal mat
Plato
Jskuín
Pásame (dame) un plato. Jskuín sé tsaaj ña’kuwí
Podrido
Tsaaj
¡Está podrido!.
Tkma ’ sé tsaaj tómat
Policía
Pa’kutii t’kuskuaay
Pollito Jma’saau
Ya nació un pollito.
Jma’ saau sét sít tómat
Primavera
’maat kuyóo ’milsúu
Hoy comienza la primavera.
Eñiaay mím ’maat kuyóo ’milsúup
Pueblo Uwa ’ ’maay
Vengo del pueblo.
Uwa ’ ’maay ñál ’piiyée
Puerco
Mojuáa
Comí puerco. Mojuáa amáa
Puerta Uwa’ chpat
¡Abre la puerta!.
Uwa ’ chpatn kekaap
Pulga Uwa ’ íil
Puma Nemi’ tay
Puntiagudo ’páa kiss
Está puntiagudo. ’páa ñie’y
Queso
Ajak nimayu meyaal
Quijada Ha ’jláau
Quiote
A’ak
El quiote se tatema. A’akm ps’ñoou
Raíz
Ousmaa
Rama
Smeel
¡Cuidado con la rama!. Smeelm kbesáau
Rana J’naa kak
Rata / Ratón Tkaan
Reata
J’yieel nay penaap u’
Yo se tejer reatas.
Ñaap koal apenaap u ’ spóu
Regalo
Tubuwaajuk
Reloj
Eñiaay pajaay
Remolino
Jkuíigu
Res
Jak ’maat powílu
Rico
Kuchigooup
Mi papá era rico.
Ñab ’soo kuchigouup tay etó
Riñón
Sempaapo.
Tengo un riñón enfermo Sempap sét u’looy tómat
Río
Chuwilu ’ja’ kos’jiin
No puedo pasar el río.
Chwilu ja’ kosjiinet ’pajkaay mat
Roca / Roca Uja ’ / uja ’ ousmaa tay
Rodilla Miy pók
Me pegué en la rodilla.
Imiy pókal ’piña’ piñe’met
Sacerdote
’maykuyák uwa ’ saau
Sal
kuiiy

Saltar / brincar Jaawi e’
Tienes que saltar. Ma’apet jaawi mes tó
Sandía
Jmtay yuu kuwáa
Vamos por una sandía.
Jmatay yuu kuwáa ’piyaawi tajaa
Sapo
Janaa kaak
Sarampión
Kémelooti
Le dio sarampión. Kémelooti jiyuu ñie’met
Sartén
Tukúsalpa’pu
Sauce
Ijáau
El arco es de sauce. l’pá ’tímn ijaa tó
Semilla
Tíyiit
La bellota es una semilla. A al yíti
Sentado
Juwaa
Está sentado. Paat uwaa
Silla Uwa’ u’
Sol
Eñiaay
El sol me está quemando. Eñiaayet ñíchi’ ’maay
Soldado
Juáa
Sombra
T’msaay
Sombrero
M’pool
Subir / Trepar Ch’eek
No puedo subir al techo. Uwa’al ch’eek ’púu mat
Sucio
Jp’il
¿Por qué vienes tan sucio?. Piyím mjp’il miyóo
Sur
Juwi’yum
Allá queda el sur. Múgum ’maat juwi’y tó
Surco
’maat pecha’abu
Le falta agua al surco. ’maat mecha’abu ’ja’ úum
Tabaco coyote Eji’p melti’
Los indios fumaban tabaco coyote. S’jiilkmat kuilem eji’p melti’ pchóowí
Tamales
Ta’yiit miyaal p’kueenu
Voy a vender tamales.
Ta’yiit miyaal p’kueen ’pjuwée
Tarántula Npi ’ kijiit
¡Cuidado con la tarántula!. Npi’ kijiit ’maat kbskuaay
Taza / vaso T’chi’u
Pásame la taza. T’ch’iu ña’kuwí
Tecolote
Ojoo
Techo
Uwa ’ saay u’
El techo es de sotol.
Uwa ’ tmsaayúm ji’wálu tó
Tejón
Mojuá pílkuyak
Tequila ja ’ kujaa
Quiero tomar tequila. ja ’ kujaa ’chee uñieey
Tienda
Uwa ’ kuchigooup
Voy a la tienda.
Uwa ’ kuchigooup ajaa
Tierra
’maat
El camino es de tierra. Uña’am ’maat tetó
Topo
Sílkaa
Tormenta ’kuiiy jújaak
Va a ver una tormenta. ’kuiiy jujaak ja’as tó
Toro
Jak kumeey
¡Cuidado con el toro!. Ajak kumeey ’mskuaay
Tortilla
Miyaal
¡Dáme una tortilla!. Miyaal sé ña’kuwí
Tos Jo’jo’
Tengo tos. JOjO e’ñieey
Trastes
Jskuín
Ve a lavar los trastes. Jskuín kpsej’il kaam
Trigo
Npaay
La tortilla es de trigo. Miyaal npaay
Triste
Naytu’looy
¿Por qué estás triste?. Piyím naytu’looy miyó
Trompudo Ha ’jeey tay
Me dicen trompudo. Ha jeey tay a’tesee
Tronco (de árbol)
Toousmaa tay
Pesa mucho ese tronco. Toousmaa mit mechaa ’maay
Tuna
a a
Córtame una tuna. A’a sét tkáawi
Ubre
Ajak nimayun pesi’
Uña
Sal jaau
Uva
U’ub
Vaca
Ajak
Vaquero
Nayta’ nat tujuwaa
Vaso
Tchiu
Vena
Tkuat yiool
Venado Ajak pilkuyak
Ventana Uwa ’ tesaau
Verano ’maat ’págu
Vértebra Yipók smaa jak
Vestido
Ju’ween
Víbora
Uwi’
Puedes pisar una víbora. Uwi’ nat miche’
Viejo Pa ’ tay
Ya está muy viejo. Pa ’ tay yím ’maay
Vientre / estómago.
Pa’
Me duele el estómago Ipa ’gap
Zacate
Tejíp
Ya nació el zacate. Tejípet kújip tómat
Zancudo
Chuwáas
Me picó un zancudo. Chuwáas sét misa’
Zapato
Jéñaau
Tengo un zapato roto. Jéñaau e’ñieey cháu
Zenzontle
Tinkíil
¡Qué bonito canta el zenzontle!. Tinkíilet nay ’nap ’maay 'itichajaay
Zopilote
’sée
Zorrillo
Kúchinkuu
El zorrillo huele muy mal. Kúchinkuu saj ’maay
Zorra
Pénjaau
VOCABULARIO
ESPAÑOL
A veces Abajo
Abandonado
Abandonar
Abanico
Abeja
Abierto
Abofetear / Cachetear
Abogado
Abortar
Abrazar
¡Abre!
Abril
Abrir
Abrochar / Sujetar Abuela (materna) Abuela (paterna)
Abuelo (materno) Abuelo (paterno) Abundancia Aburrido Aburrir
Abusado / Vivo
Acá / Aquí
Acabar
Acariciar
Aceite
Aceitoso
Acostado
Acostarse
¡Acuéstate!
Acusar
Achatado
Adelgazar
Adivinar
Administrador / Gerente
KILIWA
Temióo
'maatu / 'maat múgu
J'chiaam
Chiáke
Maat ajchia'ak kugú u'
'táaup / 'paau
Kap
Ha' jowáa 'laj Ha' kumaag tay S'aau pí / npa'y pí Púljúu Ke'kaap
Mat chipam ku' tay
'kaap
P'wil
Kaau
Maau
Kuu
Paau
Si'waa 'maay Ajchiaajo Yait eljama Yipa'ay Mák Mat oit Nu' waay Ajak sa' aja'g Sa' atna'tiaak Jpáa
'Páa / p'páa Kub upaat Kúeem Yaliyaal io'
Jo'onp Ta a' kukué 'nkosekuaay
Adobe Adolescente Adolorido / Herido Adulto (hombre)
Afilar
Aflojar
Afortunado
Afuera
¡Agarra!
Agarrar
Agonizante
Agosto
Agradable (el tiempo) Agricultor / Sembrador Agrio
Agrio (medio agrio) Agua
Aguado / Líquido
Aguador
Aguaje
Águila
Aguja
Agujero
Agujeta
A gusto
Ahogar (con algo) Ahora
Ahorrar (dinero)
Aire / Viento
Aislado
Ajena
Al principio
Al ratito / Al rato
Ala
Alacrán
Alambre
Alamo
Alarido
Albañil / Arquitecto Alcanzar
'maat puwílu Kut 'chaaup Tgap 'maay Kumeey ju'wino Yaau yuu jooy 'maat 'jpaan mjoy Mat pmgaay i'
Chipáat
Kiyuu
lyuu / piyaau Kupi' sit Ja'la' mí
Mi jachpeey e' mat / ’maat chpeey ím ’maay
T'kupa' tay / t'kubupa' tay
S'il
S'ilp
Ja' / 'ja'
'ja'ag
Ja' kuteñaay tay Ja' sit Tí'paayu Tjapáp u'
J'silo / káp / mkáp Jéñaau chool Yaychipéey Chimiil pjenaj Psap
Piyaaup ppá Jáak
Ñiaa miyó Tiñá kuchípi Msíg yíu
Psap yiéem / síg yiéem / kiis i’bem
Wálo / wálu
J'ná
J'yiel j'naan u'
Meltaay Kuaaup Uwa' kosay tay 'mjuwakm
Alcóholico Alegre / Contento Alfombra Alforja
Alga marina (en general)
Algas marinas (con rizoma)
Algodón
Alguien
Alguna parte
Aliento / Halo
Alimentar
Aliso
Alistarse
Alma / Espiritu
Almacenado
Almeja / Abulón
Almohada
Almohada de liebre (vegetal) Alto (de pararse)
Aluzar / Alumbrar
Alzar
Allá
Allí
Amable / Simpático Amamantar Amanecer Amanzar
Amargo / Picoso / Enchiloso Amarillo
Amarre (de una flecha)
Amasar
Amigo / Amiga
Amontonado
Amor
Ampollado
Anaranjado
Anciano / Viejo
Ancho
¡Andale!
Andar
Ja' kojaa kuchit Yaatau e' / yaaytau e'
Tkau / tichaatu Kual puu
Semeel ja'l kuyak Toousmaa ja'l kuyak T'kinimig 'ma'a set Abel set
Yaay cha' u' sit / ja' smeel sit
Tmaa
Ju'wakaan
Maat pmegaay ojooy
Yaay
Tebepi'
Ja'l uwi'
Spok J'ilu spok U'u
A'au yaawi Pi'jaag Niaa Paak
Mgaay 'maay / tmgaay yim 'maay
U' piin / ku'pini
Ju'sawel kuyee
Maat tesi' jooy
jaa
Ku'seey
Jak usmaa / 'pa' mjuguugo Aja'al 'kuak
mjuwaco / nam kuchibi to
Mjsiip
Mgaay I'ip
Salmopoj
Ku'seeyp
Pa' tay am pa' tay / pa' tay 'tauup / 'teeyp Ku'neem A'au
Anguinas
Anillo
Animal
Aniquilar / Acabar Ano
Anochecer
Anteojos
Antes
Antier
Antojo / Ganas Antónimo / Contrario Anzuelo Año
Año nuevo Apagar / Extinguir Aparte / Solo Apestoso Apetito / Antojo Aplastado Aplastar
Apolillado / Podrido Apostar
Apuntado / Señalado Apuntar / Señalar ¡Apúrate!
Aquél / Aquella Aquéllas / Aquéllos Aquí Arado
Araña (común)
Araña patona (doméstica)
Arar
Arbol
Arco
Arco iris
Ardilla
Arena
Aretes
Aromático / Aperfumado Arqueado / Doblado
Schemi' gap Ñisal pa' / sál jpáa Tukuipaay Mátm jooy Waco
Eñaay kukua'p / teeyp Ñi'juut pa'bu u' / yuu wil ppa' u' Kuiil / kueel J’choom ñaam Yaay uñieey Iñiipu u'
'tet piyaa u' maat
'maat mgaay jaay Muspaa Ñam msíg Saj
Tmaa mgaay íp
'matel pelak
Pelak
Jpookí
Mat pichée
Kese'neey
Se'neey
Pi'kuu
Ñiaat
Ñiaat chaawé Míl / mák 'maat pjechaap u'
Uwi' il / uwi' il ti'il
Uwi' il miyilkóos
'maat jechaap
Tajak tay / semeel jak tay
I'pá tíim
Eñiaay yuusé jáam
Jmáal
'maat júu
Ñismakal semel u' / smákal ppa' u'
Jesóoy
S'kueeup
Arquitecto / Albañil
Arrancar
Arrastrar
Arrear
Arreglar
Arriba
Arriero
Arrodillarse / Hincarse Arrojar / Tirar Arroyo
Arroyo de León (poblado) Arroz ( blanco )
Arroz (en general)
Arrugado / Arrugada
Arrugas
Arte / Artesanía
Artritis
Aruñar
Asar
Asco
Aserradero Asfixiar Así diga Así digan Así dijo Así es
Asiento (de automóvil)
Asiento / Silla
Asno / Burro
Asomarse
Asustado
Asustar
Atado
Atardecer
Ataud
Aterrizar
Atizar
Atole
Atornillar
Atoró
Uwa' kosay tay Ajsi'tm Toju' ñieet Piñaay / piñaay Mgáyu jooy Na'tiaan / na'tiaal Kubuñaay tay Miy pók p'níi Cha'ki Chuwilo
Chuwilo nmi' tay Ti'il 'msaap Ti'il
Yuu ha' cholechool
Cholechool / yuu ha' chonechóon
T'puwílu / piwílo
Jekueu tgap
S'juaal u'
Jsíil
Yaaj chool Jaljak tkáa Chimil piyúu Pam kí Pam ét Pam é
Pamióo / mí miyoo tot / paa tiñi’ u’
Uwa' u' tay
Uwa' u' / uwa' u' tay / juwaa u'
Naytha' smákal tay / tukuipaay smákal táyu
Tesaamo
Yaay so'ji’
Yaay sít Mjgúup
Eñiaay kuteey / eñiaay kubuteey Ipaa pí ajaa u'
'maatel ti'lu A'au pichi'
S'wiiy Puwil jooy 'kuíl
Atragantarse / Ahogarse Atrasar
Atravezar / Pasar Automóvil / Carro Ave Avena
Aventar piedras
Avergonzado / Apenado
Avión
Axilas
Ayer
Azúcar / Dulce Azul
Babeado Baboso / Babosa Bailar Bajar
Balón / Pelota
Ballena
Banco
Banco / Banca (asiento) Bañarse (ducharse) ¡Báñate!
Baño (cuarto)
Barato
Barba
Barbechado
Barranca
Barrendero
Barrer
Barrigón / Panzón
Barro
Bastón
Basura
Batamote
Batir (bebida)
Bautizar
Baya de mezquite (fruto) ¡Beban!
Bebe
Chimil píyuu Juám mímaa Pajkaay Uwa' kos'jiin Tuwálo
Npaay kojechaamp
Uja' júwaa jooy
Eltí paját 'maay / 'mee seeyp
Uwa' kuiy joou
Selpáa
J'choom
Tukusmákal
'mílsoou / 'melsuu
Ja' cha' sit
Ha' cha' ou e'
Yima' / jima'
Pichaan Milimúu ’teet tay u'
Jaichmaa pi u' / jaichmaa piyaaup ppa' u' Uwa' u' tay
Ja' jnaa / ’ja ’ jnaan / 'ja' pnaa / ’ja ’ peñaa Ja' knaa Já' jnaa u'
'lpaa mat Há' ñimí maat mjchia'p
'maat metejeel / ’maat tejeey
maat t'chiip
'maat kpechíp / ’chiip
Pa' tay
maat kekual
Ipaa 'maat suwí
'maat jpi'il
Tmuaalu
P'suwílu
Psej'il
Ajáa kuaan Kcheet Kchee / kchii
Beber
Becerro
Bellota amarga (fruto)
Bellota dulce (fruto)
Berrendo
Bestia / Mounstro
Bicicleta
Bien
Bigote
Birria (de chivo)
Bisco / bisca Blanco
Bledo (vegetal)
Boca
Bola
Bolsa
Boludo
Bombero
Bonito / Bonita
Borracho / Borracha
Borrar
Borrego
Bosque
Bostezar
Botas
Brassier / sostén Bravo / Brava Brazo
Bricar / Saltar ¡Brinca ! / ¡Salta!
Bromear
Brotar
Brote
Brujo / Hechicero / Curandero
Buenísimo
Bueno / Buena
Búho
Burlarse
Burlón
Burra
Chee / chii Ajak saau A'al Kú'iil J'páal
Tukuipaay ko'looy Uwa' kose'jiin saau Mgaay
Há' nimí natum kuyak Tkuey si'
Yuu ju'looy mzaap kuaap Há'
Otu'ut Tepí' u'
Out'teo'
A'au kumust pa' tay Nay 'naap
Ti'komat / ti'pmat / ti'komat pio' pio'
Pójopool
Mou
Semeel jak Ha' p'paagu Jéñaau ja'koos Nimayu pugu'bu'
Yaay wá Schelmak Jáwi e'
Jáwi ke'
Te e' kuchípi Tsít
Pechiap / pjchi’ig
Kmeey
Mgaay 'maay
Mgaay
Ojóo
Pa'k ku'chiin / pa'k kue'
Pa'k ku'chiin tay / pa'k kue' tay Naytá' smakal tay kekóo
Burro
Burro / Asno ( en general) Busca / Buscar Caballo Cabeza
Cabezón / Cabezona Cabra / Chivo Cabrón (grosería) Cacarizo
Cachanilla (vegetal) Cachete
Cachetear / Abofetear
Cadera
Caer
Café (bebida)
Café (color)
Cafetera
Cagado
Cagón / Cagona Cahuilla / Mosco Calabaza (fruto y planta) Calambres Calandria (ave)
Calavera
Calcetines
Caldo / Jugo
Calentar
Calentón
Calentura
Caliente
Calmado / Tranquilo Calor
Calvo / Pelón
Calzado
Calzoncillo
Callar
Cama
Camaleón
Cambiar
¡Camina!
Nayta' smakal tay kumeey Nayta' smákal tay Mat ka'
Nayta'
'iy
'iy tay
Tkuey / tukuipaay kual kuyúu E'ñiilp
Yuu ha' Cháal / yuu ha' salesaal T'muu
Ha' jowá / yuu ha'
Ha' jowá 'laj Ou jnal J'paam Ja' kuñieeg Ne'jili
Ja' kuñieeg jóju u'
Wák mak Wák tay Chpáau Jmtay
Miiy jmíno iyuu Chmkáal
Maat ják / ''iy jnaal
Ñi'miy
Cha' / tcha'
'maat ppán Mgaau jú 'paal teñuu Mgaau Wike'
'paal 'iy melaj Jeñaau
M'mjwap pókol kuwáa Ha' pmat
páu tay / semaa táyio / 'páu
K'jiyaam
Ji'kí
Ku'aau
Caminar    'aau
Camino    Uña'
Camión    Uwa' Kos'jiin táyio
Camisa    J'cheen / 'chiin
Camiseta    chiin pókol kuwáa
Campamocha    Kojo'jo'
Campana    Nayta' pnak
Canas    Kuyaay
Canilla    Miy pí jsé
Cansado / Agotado    Yuu makp / iyuu makp / kuyuu mak
Canta    'ltechaja'y
Cantante    'ltukuchaja'y tay
Cantar    'ltechaja'y
Cantil    'kaay / uweey japaag u’
Canutillo (vegetal)    Jpéep
Cañada    Séchaa upio' / chuwílo / chuwílu nay
Cañuelas (juego)    I'pá tnewáyu
Caracol    Ja'al owi'
Caracol o almeja grande    Msi' ja'l uwi'
Cárcel / Prisión    Uwa' jnaj u'
Carga    Ju'lkueey
Cargar    Piyauup
Cargar (arma)    'tíim piyaau
Cargar (con la Mano)    Sal piyaau
Cargar (en el lomo)    Pelkueeyp
Cargar (en recipiente)    Jskuín puñeet
Cariñoso / Cariñosa    Tiyuu tey mat / paa nay 'kuíp
Carne    Jak / si' / ajak
Carne asada    Jak 'siil
Caro    'paa 'maay
Carpintero    Petepiwíl tay
Carreta    Nayta' puñaay u'
Carretera / Pavimento    Uñaa tay
Carrizal    Jta' jak / jta ’ jakp
Carrizo    Jta'
Carro / Automóvil    Uwa' kos'jiin
Carta    Tjpa'
Casa    Uwa'
Casado    Kuwaay
Casar (matrimonio)    Chu' wayp
Casas    Uwa' á
Cascabel    Uwi' pelsáa npít
Cascada    Uja' jak / 'ja' j'iyíu / ’ja ’ joou é / ’ja ’ pelsa’
Casi    Júwee mat
Casita    Uwa' muult
Casota    Uwa' tay
Castigar    Mujua a'
Castrar    Yaat eltój
Catarata (de agua)    'ja' piwaap
Catarro    Tukugap ku'seey
Catorce    Chipam msig, mnak tmaljaa
Cayéndose    'pám pchiát
Cazador    Teki' kuígu / tukujaam tay
Cazar    J'kuigu
Cazuela / Sartén    Sal tukupá u'
Cebada (vegetal)    Npaay kontati
Cebo / manteca    Ajak sa'
Cebolla (fruto y planta)    Ejí'
Cebollín (vegetal silvestre)    Eji' pílkuyak
Ceja    Yuu ñimí' / yuu kupól
Celos (hombre)    J'minp
Celos (mujer)    J'min
Celoso / Celosa    Sejaan kuu tay
Cementerio / Panteón    'maat u'looy
Ceniza    Ku'pal
Centella / Relámpago    Ji'ñaam
Cerca / Próximo    Yaay kuwaa yió
Cerco(a)    J'naan
Cerdo    Mojuaa
Cerebro    'iy jala'pee
Cerilla (del oído)    Jpi'l smákal sit
Cerillos    A'au kuaan
Cerrado    J'naj / j'naanen j' naj
Cerrar    J'naj
Cerrito    Weey nay / weey muut
Cerro    Weey / uweey
Cerro huérfano (lugar)    Uweeu ku'loo
Cerros    Uweey
Cerrote    Weey tay
Cerveza    Npaay kontati cha'
Ciego / Ciega / Invidente    Tesu ña'ay / 'taan
Cielo    'ma'y
Cien    Chipam msig u’ kun yuu chipam msig
Ciénaga    Tejíp k'mílsoou / ’maat kuja’al ’mílsoou
Cienpiés    J'ná táyio
¡Cierra!    Kj'naj
Cierre / cremallera (zipper)    Yaatua'jo
Cigarrón / Libélula    Kua' jláu
Cima (parte alta de un cerro)    Weey na'tiaan / uweey chi’paa
Cimarrón (borrego silvestre)    Móu pílkuyak / omóu pílkuyak
Cinco    Salchipam
Cinco mil    Chipam msig u' kuetet salchipam
Cincuenta    Chipam msig u' kun yuu salchipam
Cincuenta y cinco    Chipam msig u' kun yuu salchipam, salchipam tmaljaa
Cincuenta y cuatro    Chipam msig u' kun yuu salchipam, mnak tmaljaa
Cincuenta y dos    Chipam msig u' kun yuu salchipam, juwak tmaljaa
Cincuenta y nueve    Chipam msig u' kun yuu salchipam, msigl tkmat tmaljaa
Cincuenta y ocho    Chipam msig u' kun yuu salchipam, jmí'kl paayp tmaljaa
Cincuenta y seis    Chipam msig u' kun yuu salchipam, msigl paayb tmaljaa
Cincuenta y siete    Chipam msig u' kun yuu salchipam, juwakl paayp tmaljaa
Cincuenta y tres    Chipam msig u' kun yuu salchipam, jmí'''k tmaljaa
Cincuenta y uno    Chipam msig u' kun yuu salchipam, msig tmaljaa
Cinturón    E'ñieeyp
Ciruela (fruto)    Tkma'
Ciudad    Uwa' 'maay tay
Claro (tono)    Ju'sáwi
Clavar    Piña'
Clavo    Ticha' u'
Coágulo    Túkuat júwaa
Cobarde / Miedoso    Yaay mat
Cobija    'muu ñimi'
Cobrar    Pjkuaaup
Cocina    Tamaau / tamaa táyio / tamaa ojoju'
Cocinero / Cocinera    Tamaa koy tay / tamaa kokoy tay
Codo    Sal jpal / sal óujmaa
Codorniz    Jma' Pílkuyak
Coito / Acto sexual    Teñim
Cola (de animal)    Pelsa'
Cola de zorra (vegetal)    Pénjaau pelsa'
Colibrí / Chuparrosa    T'msok
Colmillo
Colonet (poblado)
Collar (prenda)
¡Coman!
¡Come!
Comedor
Comer
Comerciante / Vendedor
Cometa
Comezón
Comida
¿Cómo?
Compañero / amigo Compartir Completamente Completar
Componer / Arreglar / Reparar
Comprado
Comprar
Con permiso
Cóndor / Águila
Conejo
Conejo (cola blanca)
Conejo (chamisero)
Confundir Conocer / Saber Consejo / Aconsejar Construir Contagiado Contar
Contento / Alegre
Contrario / Antónimo
Coraje
Coralillo
Corazón
Corre
Correcaminos Corredor (deportista)
Correr
Corretear
Yau kuikuatum / yau kuchipi'
'ja' tay juwaat u'
Penak
Tkumumaat
Tkmaa
Tamaa táyio
Tmaa
Te'kjowiit
Msi' kuju'sawi
S'eeg
Tmaa
Pojooy / p'iim Ñam kuchi' u'
Pjuwaak
'msajaay yió
'mpesajaay
Mgaay jooy
'kuwil ñao wiyau
Pe'ñao yeewi
Ajkaay
Tipa'yu
'págu
J'lau
págu
Mat picháam Spoou
Ta'am pkuée Tpicháat Ajpajkaay Tetseebo Yaatáu e'
Iñiipuú
Yaaywaa tay
Uwí' Miisjoweeto / uwi' pajáa yup
Koti'p
Kos'jiin
Kekuak / telpi'
S'jiin koy
S'jiin
Puwíig
Corriendo    Kos'jiin
Cortar / Podar    Jkáau
Corteza / Cáscara    Yiaal
Corto / Chaparro    Nmooj
Cosa    'kuít sé
Cosecha    Kopi' jaal / tajáam
Cosechar / Recoger    Tebiyaau
Cosido (de carne)    Kma'a
Cositas    Temióo
Cosquillas    Sélpáa
Costal    J'ey mí
Costilla    Tukonsáau / tukusáau
Costumbre    Tiña' u'
Costurear    P'jpaab u'
Costurera / Sastre    Tukojkaau tay
Coyote    Mltí'
Coyuntura (dedos)    Sal sechiibu / uwi' uwa' u'
Coyuntura / Articulación    Sechiibu
Crecer    J'wino / tejiip
Creer / Imaginar    Ti'ip
Cremallera / Cierre (zipper)    Yaatua'jo
Cría (hijo de mujer o animal)    Sáaup
Crudo (alimento)    Psoou
Cruzar el río    Chuwílo pajkaay
Cruzar las piernas    Miy pók p'ni'
Cuaderno    Tjpaa jaay u'
Cuadrado    Tiyín
¿Cuáles?    A'bobuín
¿Cuándo?    Mat piim
Cuando quiera    Eñaay eñie'ey
¿Cuántos?    Pi'yiim
Cuarenta    Chipam mnak
Cuarenta y cinco    Chipam mnak, salchipam tmaljaa
Cuarenta y cuatro    Chipam mnak, mnak tmaljaa
Cuarenta y dos    Chipam mnak, juwak tmaljaa
Cuarenta y nueve    Chipam mnak, msigl tkmat tmaljaa
Cuarenta y ocho    Chipam mnak, jmi'kl paayp tmaljaa
Cuarenta y seis    Chipam mnak, msigl paayp tmaljaa
Cuarenta y siete    Chipam mnak, juwakl paayp tmaljaa
Cuarenta y tres    Chipam mnak, jmi'k tmaljaa
Cuarenta y uno Cuarto (número ordinal) Cuarto (parte de res)
Cuatro Cuatro mil Cuatrocientos Cubierto / Tapado Cubrir
Cucapá (poblado indígena) Cuchara / Cubierto Cuchillo Cuello
Cuenta (cantidades)
Cuerda (reata)
Cuerno
Cuero
Cuerpo
Cuervo
Cueva
Cuidar / Vigilar Culebra / Víbora Culebra prieta Culebra topera Culpa Culpar Cuna Cuñada Cuñado
Curandero / Doctor / Médico
Curar
Chaleco
Chamaco / Niño (despectivo) Chamarra
Chamizo blanco (vegetal) Chamizo cenizo (vegetal) Chamizo colorado (vegetal) Chamizo vara prieta (vegetal) Chanate (ave)
Chaparro / Chaparra Chapulín / Saltamontes
Chipam mnak, msig tmaljaa Mnak u'
Yuwil
Mnak
Chipam msig u' kuetet mnak Chipam msig u' kun yuu chipam mnak P'lkuimp J'táp
Kuañi'matiam Tamaa u' / jskuín Na'chigou Chimi jak / chimi'
Tetseebo
J'yieel
Kua'
Kuaal Maat pí 'kaak
Ujaa / ’maat púu uwa’
'mskuaay
Uwi'
Uwi' ju'loo kuñieeg Uwi' yaay Mat tjchee Matk Tchee Nay smaa u'
Je'ñaay
Ñiki'
Pák tukupá tay / kmeey Aktukupa'
'chíin yaay juwaa Nay komuut / nay
'chiin tay / 'chiin nat kuwáa / 'chíin kual / j'chiin
'púu
Pa'ayu
Semeel jpeel
Tesi'
Sá 'kaak Nmooj
Jaalkpaat / ju'ltaap
Charca Chato Chicharrones Chichona Chiflar Chile / Picante / Amargo Chimenea Chimuelo / Chimuela Chiquito / Pequeñisimo Chirrionera (serpiente) Chispa Chistoso / Cómico Chivo (hembra) Chivo (macho) Chivo / Cabra Chocar Chofer / Piloto Chotacabras / Tapacaminos Choya (vegetal) Chubasco Chueco Chupar Chuparrosa / Colibrí Dame Dañar Dar Dátil (vegetal) Débil Debilucho Décimo (número ordinal) Decir Dedal Dedo Dedo anular Dedo cordial Dedo índice Dedo meñique Dedo pulgar Defecar Defenderse    Ja' Jpi' / 'ja' jmsig Pi' laaj Jak saajaa salú Nimayu táyio Chikueeu Tukojaa / tukujaa A'au pichi' u' Yau mátom / yau mát o' Muult tay / mementúu chmióo Uwi' ju'lou kojayuup A'au mloot Nay tukuníp e' Tkuey kekóo / tukuipaay kual kuyúu kekóo Tkuey kumeey / tukuipaay kual kumeey Tkuey / tukuipaay kual kuyúu Eña' Uwa' kos'jiin, s'jiin koy Sémpaapo Tat 'kuiiy koos Skueeup Pichúu T'msok Ña'kuwí Mgaay jooy mat Juwee 'Ma'a / 'ma'a saa Yuwiilp éi mat / jál waayp Yiwilp mat Chipám msigl u' 'ee Sal jojaap u' Sal chipá / sal Sal ajkolap Sal yaywá kuyuu Sal keseneey Sal kusukuat Sal ku'teey Ju' wák Mat pskuaay
Delgado / Flaco Demente / Loco Demonio / Diablo Dentista
Dentro / Adentro Denunciar Derecha (mano)
Derecho (recto)
Derramar / Rebozar
Descalzo
Descanzar
Descompuesto / Podrido
Desear
Desempolvar
Desenrollar
Desenterrar
Desgranar
Desierto
Deslizarse / Resbalarse Desmayo
Desnudo / Encuerado
Desobediente
Desobligado / Desobligada
Desorden/revolución / Revuelta
Despacio / Lento
Desparramar / Derramar
Despeinado
Despertar
¡Despiértate!
Despintarse
Desplomarse / Caerse
Después / Al rato
Desvelado
Desyerbar
Detener
Día / Sol
Diabetes
Diablo / Demonio
Diarrea
Días
Jo'on
Ti'komat / ti'iy kmaat Tkueeyp
Yaau tukupa' tay / yaau kusooj tay Pókal
Maat 'mjaay / tbjaay Selmák chpeeyp Chpeeyp
Chemeep pi'wápm Miy a'lp Puyuu mák
U'looy tó / kuil mat tómat
Tuñieey / tubuñieey tay
'maat sa' mak / 'maat sa' piki'
Pchikuíli / pichílkuín
'mat pípaat / je'nok jípaat
yiit piyauup
'maatiaak
'maat jíl é / mil pjíl
'maat pí pipaay
Ku'maay
Ta'a kué kmat
Ñeem pié
'jwá
Nay im 'maay Pi'wápm 'iy si'pí Tebesaau Tkebesaau
Yuu pajaay píki' / yuu pojosáawi
Jpáam
Kitsi'bm
Yuu moon / yuu mool Pojoo s'awi ojooy Piyaau che'e / puu'b Eñiaay
Pamaay cheen Tkueeyp Uwaak Ñaay kuteey
Dibujante Dibujar Diciembre Diecinueve Dieciocho Dieciseis Diecisiete Diente Dientón / Dientona Diez Diez mil Diferente Difícil / Dificultad Difunto    Tajaay piwíl tay Ja'ay Ja'la' Kekuapet Chipam msig, msigl tkmat Chipam msig, jmi'kl paayp tmaljaa Chipam msig, msigl paayp tmaljaa Chipam msig, juwakl paayp tmaljaa Yau / yau kuchipi' Yau táyio Chipam msig Chipam msig u' kuetet chipam msig kúchibi U'maay Kupi'
Dinamita / Cuete / Explosivo Mecháap u' / ujá mecháap pujú Dinero / Fierro / Metal / Moneda Kaichmaa / jaichmaa Dios    Maykuyak
Distribuir / Repartir Divertido / Chistoso / Cómico Divisar Divorciada Divorciado / Viudo Divorcio Doblado Doblar Doce Doctor/ Curandreo / Médico Dolor Dolor de estómago Dolor de muelas Domar Domingo ¿Dónde? Dormilón / Dormilona Dormir Dos Dos mil Doscientos Duerme Dulce / Azúcar    Paa joweep Te e' naay 'naap / kuít msí I'mat P'saam Kekoo chia'ke Kumeey chia'ke Maat pecháam Jélwak / luuy e' Luwau moy Chipam msig, juwak tmaljaa Pák tukupá tay Gap 'iy pa' gap Yau gap Maat piyaau jooy Owa' kuwáa u' Abel Smaa tay Smaa Juwak Chipam msig u' kuetet juwak Chipam msig u' kun yuu chipam juwak Uusmaat Tukusmákal
Durazno (árbol y fruto)    Tkma'
Duro    'wil
Eclipse (de luna)    Ja'la' teeyt eñoo
Eclipse (de sol)    Eñiaay teeyt eñoo / eñiaay pskueegu
Eco    Jóou e' uweey jáa
¡Echalo!    Kepi' paat
Echar    Pi' paatm / ji' wápm
El / ella    Ñipaa / paat
Electricista    A'awiyáwi megayu koy
Elegir    Piyaaup / tiña'up
Elevado    Pi' jáag 'maay
Elote    Ta'yiit kojal / ta'yiit kmegaay
Ellas / Ellos    Ñipaat / ñipaa chaawé / paat
Embarazada    Npa'y
Embejecido (cerca de fallecer)    'maatiam kupám
Embejecido (hombre)    Pa' tay kuyó
Embejecido (muy viejo)    Pa' tay am pa' tay kuyó
Emboscar    Yaay aksít jooy / ák kiyúu
Embrujado    'maat tiyuu
Emigrar    'maat kuchíbi paa
Empacar / Almacenar    ppi' / tebepi'
Empapado    Maat ja'l / ja'l 'maay
Empeine    Miy oujmáa
Empezar    Kuyóo
Empleado / Trabajador    Tukuchaat tay
Empujar    Ulch'iin
En declive    'maat chkueeg
En fila / En serie    Kuchíbi 'mjúu / u'u pskuaay
Enaguas    Ju'ween pókol kuwáa
Enamorada    Kumeey skuín 'maay
Enamorado    Kekoo skuín 'maay
Enamorar    Sekue' / sekui'
Enano    Nmooj 'maay / kenue'
Encender    Kuán jóoy
Encerrar    Pejenaaj
Encima    Nat uwáa / nat yiaak
Encimar / Empalmar    Jchi'gu
Encino (bellota amarga)    A'al
Encino (bellota dulce)    Ku'iil
Encino blanco (vegetal)    'kuap
Encino rojo (vegetal) Encogerse Encontrar Endeudado Endidura / Grieta Endurecido Enemigo Enero Enfermedad Enfermera Enfriarse Engancharse Engañar Enjuagarse (la boca) Enjuagarse (las manos) Enojado ¡Enójate! Enramada Enredado / Envuelto Enrollar Enroscado Ensenada (población) Enseñar / Instruir Ensuciarse ¿Entendiste? Entrar Entregar Entumirse Envenenamiento Envidia Envidioso    'kuap kual Pnomooj jío Ausjuojaa Pumuug 'maay / pumuug Mechiaal Ku'wil Ipaa ku'looy na'kuwaa / ipaa Ja'la' kekuapñal Tukugap Kugap munkuskuaay/tukugap paan kusukuaay Pajchia'ak / maat kucha'ak Akpu'nay Te'ip piyuu Ha' p'sejiil Sal p'sejiil Yaaywaa Keyaaywaa Uwa' Pajiaal P'kueenu Maat pichikuíl / tepechkuíni Pichikuíli / tiyíig yió Jta' samák wa'y u' / uwa' 'maay Tukubusáau / pákusu spóu jooy Jpi'l jooy / maat pjpi'l Mkui' u' Kuaap Pojuwée Maat tiiy jiyú / miy smaa Tukujaa maa Tetúñoop tay / tu'ñoop Tu'ñoop tay
Envuelto / Enredado / Vendado P'kueenu / maat p’chuk íl
¡Epa! Equivocar Errar / Fallar (con la mano) Errar / Fallar (con proyectil) Eruptar Escalera Escalofrío Escaparse    Jéy / épa Ja' pcháa Sal cháam 'káa pecháa Chmiilk sit Nat techeep u' Maat ti'li / maat ji'ni Maat cháamp / ajsít
Escarbar
Escoba
Esconder
¡Escóndete!
Escondido Escondite Escopeta / Rifle Escribir Escuchar / Oir Escuela Escupir Ese / Aquel Espinozo
Esófago / Ttragadero Espalda (arriba)
Espalda (media)
Espantado / Asustado
Espantador
Espejo
Espeso
Espiar
Espiga (parte de un vegetal)
Espina
Espinazo
Espinillas (en la cara)
Espíritu
Esposa
Esposo
Espuela (de gallo)
Espuela (para caballo)
Espulgar
Espuma
Espuma (en la boca)
Espumoso
Esqueleto
Estados Unidos (país)
Estar
Estar parado / De pie Este (punto cardinal)
Este / Aquí
Jenok
'maat tichip u'
Maat tinaam kiyi'
Maat kebenan Maat tinaam waa Maat pinaam u'
'tiim tay T'bjaay
Pkuee / tbkuee Uwa' tjpa' jaay u'
Ja' cha' Pelaj Paa / jit / jiim Etati
Tmiaalok u'
J'kueey Ipok jak Yaay so'ji Yaay so'ji tay
Ha' niuul tsaau u' / ha'l tbsaa u'
Miti uwil
Saau enaaup
Cheel kojip
'tat / 'ti
Yipok jak
Yuu ha' kojoli sit
Yaay chau
Pchuwa'
Kisu a'
Miy kua'
Miy 'kpa'bu I'il psaau J'nieel / mool Ja' cha' mool Moolp
Maat jak / tajak
Ja'l kuni'mat 'maatia'jo
Uwaa / iwaa / waa
Yuu
E'noom
Mi
Estéril (hombre o mujer) Estirar (cuerpo) Estirar (liga) Estómago / Vientre / Panza Estornudar Estos Estrella Estrella marina Estribos Estufa Exactamente Excremento / Heces Exprimir Exquisito Extender (las manos) Extendido Extranjero Fabricante Falda Falda (parte baja de un cerro) Faltar Familia Familiar / Pariente Febrero Feo / Fea Fertilizar Feto    Tukuat chuwak Je'tiyiip Je'tiyuup Pa' / ñipa' Ha' a'suk Mit Msi' Msi' ja'l kuyak Miy 'kekuáp u' Kaichmaa a'au chi'u / a'au chi'u Pamióo 'mpsajaay Ouwák / wák S'kueelu Meñaa 'maay Selmák petáu 'táuup / jétau Ipáa kmesaap ñímaat Tukumuñi' u' Ju'ween / ju'ween yaay juwaa Weey óu / weey ’maat U'mm Ipáa wa' Miyakpaa Ja'la' tí'komat J'chool Semeel yuu wap Nayel puwáa
Fiebre    'paal tgap
Fierro / Dinero / Metal / Moneda Kaichmaa
Fiesta    Yiima' / ipáa tchajaay ji'ma' / Eñiaay yiima'
Fila / Hilera Final / Último Firmar Flaco / Flaca Flauta Flojo / Floja Flojo / Perezoso / Huevón Flor Flotar Foco (lámpara)    Tmióo yuubchipeey Kusukuat Tbjáay Jo'on Tpí ptchikueewi J'paam / j'paam tay Yaat táyio / meyaat táyio Piyauup / tebiyauup Ja'l mpool A'awiyáwi
Foco / Lámpara    A'au chi'il u'
Formar    Tmegaayu jujú u'
Fosas nasales    Pi' msoj
Fotografía    Paj a'ay u'
Fragmento / Pedazo    'káwi
Freir / Guisar    Sal ju'pak
Frenos (de caballo)    Jaichmáa nayta' ha'l ppá
Frente (de la casa)    Uwa' mí
Frente (de una res)    Mí tiyino
Frente (del cuerpo humano)    Mi' / jmi'
Fresa (fruto)    Tkma'
Fresco / Húmedo / Tierno    Kojal
Frijol (semilla y planta)    Jpeep
Frijoles (aguados)    Jpeep s'wiy
Frijoles (de la olla)    Jpeep kma'a
Frijoles (fritos)    Jpeep saal júpak
Frijoles (Molidos)    Jpeep pajaa
Frío    Ajchia'ak
Frotar / Sobar    'mpichiwílu
Fruta (nombre genérico)    Tkma'
Fruto    Paay / tpaay
Fruto de huata    'sáa paayt
Fuego    A'au / a'au jiñaam
Fuego (herpes labial)    Jkueeu
Fuerte    Yuwiilp
Fuerza    Yiwiilp
¿Fuiste?    Kojaa u'
¡Fuma!    Keche'wi
Fumar    Chuu / ejíp
Fumigar    Semeel yu' wap
Fusique (vegetal)    Se'chioco
Galopar    Kekuaop kuaojon
Gallina (hembra)    Jma' kekoo
Gallina / Gallo (genérico)    Jma'
Gallo (macho)    Jma' kumeey
Ganar / Vencer    Maat yiwiilp piyaaup / maat selmák yiwiilp piyaaup
Ganar dinero    Jaichmáa piyaaup
Garañón (de caballo)    Nayta' kumeey
Garganta    Schemi' / chimil
Garrapata    T'at il
Garrocha (palo para saltar)    I'pá jia'gu
Garrotazo    I'pá mjuaat jpooj / mjuwáato
Garrote    I'pá wilp
Garza / Pato    Tuwalo ja' kupaat
Gasolina / petróleo    'ja' sáj
Gastar (dinero)    Jaichmáa jiwápm
Gateando (de gatear)    'Tal 'tal kué / ’tal ’tal é / 'tal 'tal ét cháu
Gatear    Taal taal
Gato (hembra)    Nmi' kekóo
Gato (macho)    Nmi' kumeey
Gato (nombre genérico)    Nmi'
Gato montés    Nmi' Pílkuyak
Gavilán (ave)    Pokuáalo / t'see u'
Gavilancillo (ave)    J'mino
Gema / Piedra preciosa    Uja' kujpaan
Gente    Ipáa
Gerente / Administrador    'nkosekuaay
Gobernadora (vegetal)    Tesíiyu
Gobierno    Pa'kutiiy
Golondrina (ala puntiaguda)    Tma' sajaak
Golondrina (ave)    Penuéeto
Golondrina (vegetal)    Jéyaau
Golpe    Piñaa / chíi
Golpeado    Pichiit u' / piñaat u'
Golpear    Piñaa
Gonorrea    Tukugap ku'looy
Gordo / Gorda    Ku'teey / ku'tiiy
Gorra    Ñim I'yilsempáo / I'yilpa' / tkuáa mpool
Goteando    Sat sat é / sat u'
Gotear    sat
Grabar (voz)    Ñajáa jíyuu
Granada    Tkmáa ki'yiti
Grande    Tay
Graniento / Granienta    Yuu ha' kojóli sít
Granito (roca)    Uja' jusiil
Granizal    Jo'waati / ji’waatu
Granizo    Ju'waat u'
Grasa / Manteca    Sa' / tesa'
Grasoso    Sa' 'maay
Greñudo / Greñuda    'iy 'koos
Grillo (insecto)
Gripe / Resfriado
Gris
Gritar
Gritón
Gruñido
Guajolote / Pavo
Guantes
Guardar
Guiar
Guinda
Guisado
Guisado ( de arroz ) Guisado (de conejo) Guisado (de Puerco) Guisado (de res)
Guisado (de venado)
Gusano
Gustar
¡Habla!
Hablando (de hablar)
Hablar Hablar bién ¡Hablen!
Hace años Hace poquito Hace un mes Hace un minuto Hace unos días Hacer
Hacer beber / Tomar Hacer cuerdas Hacer cuerdas (de palmilla) Hacer guerra (pleito de uno) Hacer guerra (varios)
Hacer magia Hacer mantequilla Hacer reir Hacer tortillas Hacha
T'kaa
Kugap kuseeyp 'pooy ku'pali Kuáau Kuáau tay Jeel é Kekuap tay Ñisal ja'ujuapo Eyuu pa'
Píjaa chpeeyp 'kual ni'jili Saal júpak Ti'il saal júpak 'págu si'
Mojuaa jak Jak ojaa si'
Jak pílkuyak si'
Ti'il u'
Mgaay 'ip
Ka'k maag
Ha' Kumaag
Ha' nmaag
Ha' nmaag mgaay é
Ka'k maag cháu
'maat kuiil ím
Psáp yím
Ja'la' msíg yím
Psápm 'mpmsáp yím
Eñiaay pajkaay u'
Ñiee / ñieet Pechée jóoy Kual ch'ool jíiy u'
'ma'a piña' j'yieel jojú u' 'juá jóoy 'juá jíiy u'
Kuít ku'looy jíiy u'
Ajak nimayu sa' pojooy Pchíin jooy Pmeyaal jooy I'pá tkáa u'
Hambre
Harina
Harina (de maíz)
Harina (de trigo)
Hasta allá Hasta aquí Hebilla
Heces / Excremento Hechicero / Brujo Hechizar
Hendidura (de flecha)
Herbir
Herido / Adolorido
Hermana
Hermano
Hermoso / Hermosa Hernia
Hiebanís (vegetal)
Hiedra (vegetal)
Hielo
Hierba / Pasto / Zacate Hierba del manzo (vegetal) Hierba del pasmo (vegetal) Hierba del venado (vegetal) Hierba santa (vegetal) Hígado
Higo (fruto y planta)
Hija
Hijo (de hombre)
Hijo (mayor)
Hijo (mediano)
Hijo (menor)
Hilo
Hincharse
Hipo
Hoguera / Lumbre / Fogata Hoja
Hola (saludo)
Hollín / Tizne Hombre (joven)
Tajaam pí Muwaag Ta'yiit muwaag Npaay muwaag Ña' chipámen Míl
Kaichmaa kuwáa ju'
Ouwák / wák
Kmeey
Mat iyuu
pa' j'sílu
Ch'jmee jooy
Tgap 'maay / p'kaa
Mpáan / ñabn koo
Ñjmaan
Nay tukunaap
Pa' chaap
Jelpák
Semeel pákumat Jeñaau ja'
Semeel
Páal
Kosilo kaaup Uwi' piit Semeel jpeel Lepée 'npaap Pechi' / pchi’
Poojomaay Jumaay kuju'wíni Jumaay nmooj Jumaay kumuut)
Tsa' jpáab u'
táp
Tei'p
A'au / pichi' tay Smák
Pemeim ma'ay u' / pemeim jaay u'
A'au s'pool
Kumeeyo
Hombre / Macho Hombro
Homosexual / Puto
Hongo
Hormiga
Hormiga (aborregada) Hormiga (la más pequeña) Hormiga (monchomo) Hormiga (nombre general) Hormiga de los sauces Hormiga negra Hormiga roja Horqueta Horrible
Hospital / Clínica Hoy / Ahora Hoyo
Hoyo (de animal)
Huarache Huata (fruto)
Huata (vegetal)
Huella
Huérfano
Hueso
Huevo (de ave)
Huevón / Flojo / Perezoso
Huevos / Testículos
Húmedo / Mojado
Humo
Huracán
Idioma (de indio)
Idioma (de kiliwa)
Idioma (en general)
Iglesia
Indio
Infierno
Inflado
Inflamado (el cuerpo)
Insecto
Intestino
Kumeey Selmák pók Eljaa S'pooy T'msíin T'msin kmeey T'msin saj T'msin yuu kutay T'msin
T'msin chimaayup T'msin kuñieeg T'msin kekual Sakal
J'chool 'maay / kujuchool ’maay Uwa' tukugap uwaaj u'
Psáp / psáp mí 'maat enok u' / 'maat púu 'maat káp u'
Jeñaau kuaal 'sáa paait 'sáa Miy
U'loo / nay ju’loo Jak
Jma' yíti
Yaat táyio / meyaat táyio Yaat
Ku'chay / 'maat 'ja’al 'pooy
'kuiiy uwi' pelsáa S'jilkmá ñaja'
Koleeu ñaja'
Ñaja'
Maykuyak uwa'
S'jilkmat
'maats pítu kulooy o'
Pa' chmée Mjkuagup Tukuipaay P'maay waaju'
Inundar Inútil Invierno Inyectar / Picar Ir
Irregular / Deforme
Irresponsable
Irse
Islaya (vegetal)
Izquierda (mano)
Jabón Jalar / Tirar Jardín
Jefe / Presidente
Jilote (fruto tierno del maíz)
Jinete
Jojoba (vegetal)
Joven
Juancito (animal)
¡Juega!
Juego
Jueves
Jugar
Jugo / Caldo Julio
Junco (vegetal)
Junio
Junta / Reunión Juntado / Unido Juntar / Pepenar Juntar / Unir ¡Júntate!
Junto (a un lado)
Juntos
Kiliwa (indígena)
Kilo
La Huerta (grupo indígena) La Huerta (poblado indígena) Labio inferior Labio superior
'maat ja' jpi'il 'kuít kunel msígl mat 'sítu / 'maat sítu Pesa'
Jaa
'maat pi' e'
'ntesekuaay
Paa
'kaay / 'káy Selmák kuchívi Tukumoolp A'jñaat
Tebiyáau pa'u / ta' paa táyio / to' paa táyio
Pa'kutiiy
Ak kupaayp
Nayta' mat kumeyio nat kuaat Jsi'
Kotechaa u'
Nuwáay Kenuwaay Tenewaay Ti'chat mnák u’
Nuwaay / jenuwaay Cha' / tcha'
'págu
J'kueegu / semeel kujaam 'págu
Maat j'mpjsíg u'
Jmsíg
Pepén
Mjsip
Kmisíg
Mjsiip
Maat kospíil Koleeu / kuleeu 'mkmsijil Ipáat ílak Jta' am spóu wí
Ha' matum kuyak / ha' jeey jepat Ha' natun kuyak / ha' jeey jepat
Lado (de algo)
Ladrar
Ladrillo
Ladrón
Lagartija (arenera) Lagartija (chica)
Lagartija (grande) Lagartija (larga)
Lagartija (negra)
Lágrima
Laguna
Lámpara
Lápiz / Pluma (bolígrafo)
Largo
Lástima
Látigo
Lavadero (de ropa)
Lavar (bautizar)
Lavar (ropa)
Leche
Lechero
Lechuza
Leer
Legaña
Legañoso / Legañosa
Lejos
Lengua
Lengua de vaca (vegetal) Lentisco (vegetal)
Lento / Despacio Leña Leñador León / Puma Levantar
Levantarse (de la Cama) Levantarse (del asiento) Ley / Justicia Libélula / Cigarrón Licor Liebre
Kucháan
Wá wá e' / tichátu / ’tat techáatu 'maat kekual pi'wilu Tukujucheet tay Kugáau
Spíin kua' / ju'cheen
J'msiila
Kótool
Spíin kua'
Yuu ja' sit Ja' jpi' tay / 'ja' jpi'ip A'awiyáwi / a'a auchi'ilu Tajpa' jaay u'
'kiis
Kuníp pi' tay Piyaal jáa Tcha'ay u'
Psej'il
Ticha'y
Jak nimáyu / ajak nimáyu Jak nimayu kosekuél tay Tukujóo / j'milu Tjpáa kusáau Yuu penta'
Yuu pta' sít 'matiaam Ha' paal 'kiis Jowaal
Nay im 'maay / nay jooy 'maay I'pá
I'pa' kupaay tay Nmi' tay Piyuu tip P'típ
P'chuwíki Juaa kutíiy Kua' jláu 'ja' kojáa J'ilu
Liendre    I'iy jecheen
Lijar    Ja'ali jooy
Limar    Pji'ilu jooy
Limón (fruto y planta)    Tkma'
Limpiar / Desmontar    Pojosáwi jojooy
Limpio    Ju'sawi
Líquido / Aguado    'ja'ag
Liso    'jaani / pji'il
Listo (completo)    Kumugaay yió
Listón    'iy pmjigugu
Liviano    Kuijaas 'maay
Lo mandé    Ñaap jaam
Lobo    Mlti' pelsaa msaap / mlti' tay
Lobo marino    'tat ja'l kuyak
Loco / Demente    Ti'komat / ti'ip komat
Lodazal    Met'jpaal si'wáa / 'maat kuju'pali si'waa 'maay
Loma (rasgo orogràfico)    Weey nay / weey s'kuit / uweey pók
Lomo (parte de animal)    Yipók si'
Luces (de automóvil)    Uwa' kose'jin yuu
Luces (en general)    A'awiyáwi
Lucha (de cuerpo)    Ke'ñet saau
Luchar (pelear)    Eñoop
Luchen (de cuerpo)    Ke'ñet ksaawi
Lugar    Múgu
Luna    Ja'la'
Luna en cuarto creciente    Ja'la' kúchmeep
Luna en cuarto menguante    Ja'la' kumátom
Luna llena    Ja'la' chmeep
Luna nueva    Ja'la' mgaay jaay
Lunes    Ti'chat msíg u'
Luz    A'au chi'ilu
Llagas / Sarna    'eel
Llamar    Eñien e'
Llantas    Uwa' kose'jiin miy
Llegar    Ujaa
Llenar    Chimee koy
¡Llora!    K'mee
Llorar    'mee / je'mee / jmee
Llorón / Llorona    'mee tay / je'mee tay
Llovisnar    Ujaak saa jooy
Lluvia / Llover Lluvioso
Macana / Garrote
Machaca (carne seca)
Machacar
Machete
Macho / Hombre
Madera
Madroño (vegetal)
Madrugada
Madurar
Maduro
Maestro
Maguey (vegetal)
Maíz (vegetal)
Mal de ojo Mal de orina Mal venéreo Maldito Malo
Mamá / Madre
Mamá / Madre (arcaismo)
Mamón (grosería)
Manantial
Manchado (mal del pinto) Mándalo
Mandar (a traer algo) Mandíbula / Quijada Mangas (del vestido) Manguera Mano
Mano (de moler)
Mano (parte externa) Mano (parte interna) Manteca (de res)
Manteca / Grasa Mantel
Mantener / Sostener Manzana (fruto) Manzanita (vegetal)
'kuiiy / óujaak / újaak Jo'we jújaak / t’ñie’ jújaak I'pá tay
Jak keñaa / ajak péñaa Eña' / peñaal / peña't u' Na'chigou tay Kumeey
I'pá 'waat saay u'
Ipaan ñjmaan Jusáwi chíip Uma'
Ma'
Tajpa' tukusa u' tay
'maal
Ta'yiit
Yuu gú tegaabo Pamaay cheen 'looy
Tkui' mat U'looy / ku'looy Ñ'oo / e’ñoo Níki / níka 'píin Ja' sít
Jp'il melaj geó Patkaa ki'
Pajaa ki'
Ha' juwaa Sélmak J'yieel koos Sal Jmáa
Sal kojeaan Sal pa'
Ajak sa'
Sa'
Tmáa upi' jí u'
Maat piyumaa Tkma' / ti'cha'ut Jsiil / pjsiil
Manzano (vegetal) Mañana (otro día) Mañana/temprano/Madrugada Mapache Mar Mareado Mareo Marido / Esposo Mariposa Maroma Martes Martillar Martillo Marzo Más (dame) Masaje Masajista Mascada / Corbata Máscara ¡Mátalo! Matar ¡Mátenlo! Matrimonio Maullar (de gato) Mayo Mazorca (del maíz) Mecánico Mecate Mecha Mediano Medianoche Medias (prenda) Medicina Médico / Doctor / Curandero Medir (terrenos) Mejor Melón (fruto y planta) Melón de coyote (vegetal) Membrillo (vegetal) Membrillo(fruto)    Tkma' Ta'uum / ta'uím Teey waa jaay Sál kbpaay Ja' tay Ti'ip mat Ti'ip pchaam Kíssuáa 'kuapp Jepi' cháak Ti'chat juwák u’ Tepiñáat u' Tebiñáa u' Mat chipam Juwee ña'kuwi' Penílu Ipáa maat kupenílu Penak mjogu u' Yuul pajaa Keñee / kiñii Eñoo Keñoot Chu' wayp / maat kumjuwak Ñiaau é págu Ta'yiit 'kuwiil / ta'yiit jak al kuwá / ta'yiit jak Uwa' kos'jiin mgayio koy / uwa' kos'jiin kumugaay koy tay J'yiel Tkáu chi'ilu Yaay juwaayu Teey yaay juwáyin / teey jpaam Miy joja'bu u' Semeel Pák tukupá tay 'maat 'nsajaay jooy Mgaay Jmtay ñaay Jmcháa Tkma' Tkma' npi' tay
Menea (la cola)
Menear (caderas)
Menear (con cuchara)
Menopausia
Menos
Menstruación
Mentira
Mentiroso
Menudo
Mercado / Tienda
Mes
Mesa
Mestizo / Mexicano
Metal / Dinero / Fierro / Moneda
Metate
Metiche
Mexicali (Poblado)
Mexicano México (el país)
Mezcal (vegetal)
Mezquite (vegetal)
Mica (mineral)
Miedo
Miedoso / Miedosa
Miel
Mielero
Miércoles
Mil
Milagro
Milpa
Mío
¡Mira!
Mirar / Ver
Miserable / Pobre
Mitad
Moco
Mocoso
Moderno / Nuevo Mojado / Húmedo Moler / Triturar
Maat pskuíu s'wálu Maat piyíl jooy S'wálu
Maat kukuáap / maat kumátom
Ju'wee yím
Kua'ti / túkuat ja'la' sit
Ha' pmaa
Ha' pmaa tay
Jak pa' / ajak pa' tay
Chuguwa' / tmaa wa'
Ja'la'
Tamaa u' / tamaa tay u'
Mju'ali
Kaichmaa / jaichmaa Jpi' / tajaa tay u'
Tukuñe't tay Juáa ñi 'maat Mjuáli
Uwa' 'maay tay / 'maat tay ñia'k
'maal
Ajaa
Uja' jabetaa u'
Ojoo
Yaay mat
Meyaau / miyaawi
Meyaau kukap tay
Ti'chat jmi'k u1
Chipam msig u' kuetet msig
Tiña' nay kunáp
T'pa' an / t'pa' u'
Ñie'
Kesaau
Saau
Ku'nip / j'mílu Yayuwáa / yayjuwáa yió Pi' seel Pi' seel sit tay Mgaay jaay
Ku'chay / 'maat 'ja’al / 'ja’al Jáa / tajáa
Molestar    Sál pichám
Molido / Triturado    Pajaa
Moneda / Metal / Dinero / Fierro Kaichmaa / jaichmaa
Montaña    Semeel jakp / uweey jak / uweey ji’jagp
Montar (bestia) Monte Montón / Bonche Montura Morado Morder Mordida Moretón Morir Mosca Moscarrón (insecto) Mosco Mover Muchacha Muchachas Muchacho Muchachos    Nat kuwaa / nat juwaa Semeel jak Uwádu Ipaa kusakalp / nayta' u'bu'páa kualp Chia' / cha’a Jcha' u' P'kual tukuáati Pítu / spí 'Chi'in Kelemiiyu 'chíin máyuup Yiil jool Neskóo Neskítus Nay Paa nay
Muchísimo    U'looy máato
Mucho (de cantidad y volúmen) Si' wáa / si' wáa 'maay Muchos (plural)    Si'waat
Mudo / Muda Muela Muerde Muerto Mugroso / Sucio / Sucia Mujer (adulta) Mujer (joven) Mujer (la más pequeña) Mujer (única de la familia) Mujeriego Mula Mulo Multar Mundo Muñeca (juguete) Muñeca (coyuntura)    Ha' mat Yau tukonaal / yau jújonaal Kechia' Pí/spí Jp'il Kekoo Neskoo Konay Kenkoo Kekoo kuyuu a'awí Tukuipaay ko'looy kekóo Tukuipaay ko'looy kumeey Ju'l kueey 'maat T’nuway Sal kojoníp / sal sechiibu
Murciélago Museo Músico Muslo Muy Muy / Mucho Nacer Nada Nadar Nadie Nalga    Penuano Uwa' kuiil tiyu u' Kupi' tay Yiwiilp 'maay Si'waa 'maay Ñimaal Mat 'mgaay / kuít kóm / 'kuít mat 'ja'l pejepíl 'ma'a kún Ou pa' / ou jnal
Nalgón / Nalgona    Ou pa' táyio
Naranja / Naranjo (fruto y árbol) Tkma'
Nariz    Pi'
Nariz (bien formada) Nariz (regular) Narizón / Narizona Náusea / Asco Neblina / Brisa Nebulosa / Nublado Negro Nervio Nervioso Nevar / Nevado Nido Nieta / Nieto Nieve Ninguno Niña (la menor de la familia) Niña del ojo Niño Niño / Chamaco (despectivo) No Noche Norte (punto cardinal) Norteado Nosotros Novecientos Noveno (número ordinal) Noventa    Pi' yak Pi' ñimíg Pi' tay Yiajchool Mkuíiy 'ma'y 'pooy / 'kuiiy Ñieeg Maat smáa Maat simaa jaal K'mtiiy paa Tuwálu wa' Kukúu / ñab kukúu káwi K'mtiiy Msig ku'un Konay Yuu spí Nay / s'nawi Nay komuut Mat Teey Ti’lum / ti'ilak 'maat kuápi Páñaap Chipam msig u' kun yuu chipam msigl tkmat Msigl tkmat u' Chipam msig u' kun yuu msigl tkmat
Noventa y cinco    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, salchipam tmaljaa
Noventa y cuatro    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, mnak tmaljaa
Noventa y dos    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, juwak tmaljaa
Noventa y nueve    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, msigl tmat tmaljaa
Noventa y ocho    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, jmi'kl paayp tmaljaa
Noventa y seis    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, msigl paayp tmaljaa
Noventa y siete    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, juwakl paayp tmaljaa
Noventa y tres    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, jmi'kl tmaljaa
Noventa y uno    Chipam msig u'    kun yuu msigl    tkmat, msig tmaljaa
Noviembre    Ja'la' kuchiviñal       
Nube    'kuiiy       
Nublado / Nebulosa    'kuiiy / 'ma'y 'pooy / eñiaay ’kuiiy       
Nuca    'iy pók       
Nudillo    Sal jak       
Nudo    Mjuguugo / poju’up       
Nueve    Msigl tmat       
Nuevo / Moderno    Mgaay jaay / maay jaay       
Nunca / Jamás    Mat pi'im kún       
Obligación (tener que)    Suu       
Obligar    T'ñee       
Obrero / Trabajador    Ipáa patukupá tay       
Ocotillo (vegetal)    Eñaay       
Octavo (número ordinal)    Jmi'kl payp u'       
Octubre    Ja'la' kuchibí       
Ocupar / Habitar    Pán kujukáay       
Ochenta    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp
Ochenta y cinco    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, salchipam tmaljaa
Ochenta y cuatro    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, mnak tmaljaa
Ochenta y dos    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, juwak tmaljaa
Ochenta y nueve    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, msigl tkmat tmaljaa
Ochenta y ocho    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, jmi'kl paayp tmaljaa
Ochenta y seis    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, msigl paayp tmaljaa
Ochenta y siete    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, juwakl paayp tmaljaa
Ochenta y tres    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, jmi'k tmaljaa
Ochenta y uno    Chipam msig u'    kun yuu jmi'kl    paayp, msig tmaljaa
Ocho    Jmi'kl paayp       
Ocho mil    Chipam msig u'    kuetet msigl tkmat   
Ochocientos    Chipam msig u'    kun yuu chipam jmi'kl paayp   
Oeste (punto cardinal)    Tukuñaam       
Oficina    Tipiwil táyio       
Oído
Oír
Ojeroso
Ojo
Ojos
Ola
Olor
Oloroso
Olote (fruto desgranado maíz)
Olvidado
Olvidar
Olla
Ombligo
Once
Orador / Abogado Orden / Ley Oreja
Orejón / Orejona Orilla
Orinada (mujer)
Orinar (hombre)
Orinar (mujer)
Oro
Oruga (con vello)
Oruga (sin vello)
Oscurecer Oscuridad / Oscuro Oso Otoño
Otra vez / Repetir Otro / Otros Oye Pagar
Pa-ipai (grupo étnico)
Pájaro Pájaro azul Pájaro carpintero Paladar
Paleta (parte de res)
Palma (vegetal)
Smákal msoj / t'kuí u'
Kuee
Yuu gut mesoo geó
Yuu
Yuum
Ja'y ipók
Meñaa
Je'sooy
Ta'yiit jak
T'bsmaay u'
T'bsmaay
Jskaa
Npi'
Chipam msig, msig tmaljaa
Ha' Kumaag tay
Teña' skuaay
Smákal
Smákal táyio
Jowaat u' jak / juwaat u’
Tsaat
Pamaay
Pamaay / si'taa
Kaichmaa ku'seey
Tukuipaay pákuchí
'mi'
Teeyp
Teey / teey nip Kmákan Ku' 'págu Kú piñée Kuchebi / kuchibi Mkuee 'lpaa jooy S'jilkmat pákual Tuwálo / tuwálu Tuwálo 'soou Koju'tiit Ha' jonan Seel mak Pi'yu
Palmilla (vegetal) Palo Palo fierro (vegetal) Paloma doméstica    'ma'a I'pá Pelpáat Juwi' tkueeyp
Paloma silvestre (alas pintas) Juwi' táyio Paloma silvestre (un sólo color) Juwi' tkueeyp Palomilla (polilla)    P'il
Pan Pantalón Panteón / Cementerio Panteonero Pantorrilla Panza / Vientre / Estómago Panzón Pañuelo Papá Papada (parte de la cabeza) Papel Para el Para mí Parado (de pararse) Parar Pararse (hacer alto) ¡Párate! Pardo (color) Pared Pareja Parejo / Plano / raso ¡Párense! Pariente / Familiar Párpado Parto Pasado mañana ¡Pásale! Pasar / Trasladar Pastar Pasto / Hierba / Zacate Pata Patear Patio    'pan M'jókuap / mnkoujáp / 'mjújuap 'maat u'looy 'maat ko'looy 'mkuskuaay Miy ija' Pa' Pa' tay Chimi pojuguguu 'S'oo Chimi smjeel Tajpa' Paa é Páñaap Ku'u' / u'um Uche'e U'u Ku'um Pooy Uwa' paay u' Juwákp Kojeaan Ke'ewi Miyakpaa Yuu ha'' jeey Sa'aup Ta'u im ñámant Kbijaay Pajkaay Tukuipaay kubumaati Semeel / tijiip Miy Kbjchitu Pát omaat osawi / pát omaat osawi tay / 'maat ju'sáwi
Pecoso / Pecosa Pecho Pedazo Pedo
Pedorro / Pedorra
Pedrada
Pedregal
Pegado
¡Pégale!
Pegar
Peinarse
Peine
Peineta
Pelado / Descubierto
Pelear
Peleonero
Pelo
Pelón / Calvo
Pelota / Balón
Peluquero
Pelliscar
Pelliscón
Penacho
Pendejo / Pendeja
Pendiente (rasgo orogràfico)
Pene
Pensar
Peón / Obrero
Pequeñísimo / Chiquito
Pequeño
Pera (fruto y planta)
Perderse
Perdido
Perdiz
Perezoso / Huevón / Flojo
Perforar
Perrito
Perro (hembra)
Perro (macho)
Perro (nombre genérico)
Yuu ha' Nasenaas
Chmiil / nimayu yaay / símiil
Káwi / poj káwi
Pe' / p'it
Pe' tay / p'it tay
Uja' juwáa jooy
Uja' jak / uja' jakp
Akj'laaj
Komkuá
Mojuá
'iy pse'juaal
'iy pesejuaalu
'iy piyaag u'
Pi'iwaal Eñoop Eñoop tay 'iy ñimi' / 'iy chipa'
'iy jo'sáwi / 'iy melaj / 'iy 't'ut Milimúu
'iy kbkajkaau tay Siña'
Siña' pkuíno 'iy p'guub Tesemaay Chia'ak 'maay Yaat smi'
Elti' paatu Pamjakaay
Mmentu' sémioo / muult tay
Muult / muutp
Tkma'
'maat káp Abel jaam Jma' miil
Yaat táyio / meyaat táyio
'kaap
'tat sa'awi
'tat kekóo
'tat kumeey
'tat
Perrote    'tat tay
Pesadilla    Tesemaa mechaa / tesemaa ku'looy
Pesadísimo    Mechaa 'maay
Pesado    Mechaa
Pescador    Ja' tay kuiyal kuí pat
Peso (de volúmen)    'mechaa
Pestaña    Yuu sée
Pez    'teet / ja' tay tukuyak
Pezuña    Miy jñau / sál jaau
Picacho (lugar histórico)    Weey pji'l
Picar    Sa'
Pie    Miy
Piedra / Roca    Uja'
Piedra blanca (gema)    Uja' k'msaap
Piedra negra (gema)    Uja' kuñieeg
Piedra preciosa / Gema    Uja' kujpaan
Piedra roja (gema)    Uja' k'kual
Pierna    Miy ija' / yuwiilp
Piloncillo    Tukusmákal
Piloto / Chofer    Uwa' kos'jiin s'jiin koy
Pinacate (insecto)    Chipi'
Pino (vegetal)    'jaal / jaal
Pino colorado (vegetal)    Jaal kekual
Pino piñonero (vegetal)    'kueeu
Pino ponderosa (vegetal)    Jaal
Pintar    J'aay / pjaay
Pintor    Tukuj'aay tay
Piñón (fruto)    'kueeu
Piojo    íl
Piojosa    Kekoo íl tay
Piojoso    Kumeey íl tay
Piquete    Sa'
Pisada / Pisar    Miy che'e
Piso    Tebicha'u
Pistola    'tíim nay
Pitaya (vegetal)    'paal
Pizcador    T'kbjat tay
Planchador / Planchadora    T'jaali koy
Planchar    Taja'ali jojóyu
Plano / Parejo / Raso    Kojeaan
Planta (variedad)
Planta (variedad)
Planta (variedad)
Plantas
Plata
Platanera (fruto y planta) ¡Platica!
Platicar
Plato
Playa
Pluma / Lápiz Pobre (muy pobre)
Poco Podador Podar / Cortar Poder (verbo)
Podrido / Descompuesto
Policía
Político
Polvo (de maquillaje)
Polvo (de tierra)
Pollito
Pollo
Poner (depositar)
¡Ponte!
Poquisimo (muy poco)
Por acá Por allá Por eso
Porche (antesala)
¿Por qué?
Poste
Poza / Represo Pozole
Prender / Encender (cerillos) Preparar (la tierra)
Presente (aquí estoy) Presidente / Jefe Prestar Prima
Jeel káwi 'jueey pa'
Jikíl
Semeel chináwi Kaichmaa k'msaap Tkma'
Maal ha'p kbtay Maal ha'p tay Tamaa u' / jskuín 'ja' tay
Tajpa' a'ay u'
Kúnmit / kúgunmit Teeit
Semeel kojkaau tay
Jkaau
'puu
U'looy tó / íil jmaa / tsaaj Pankoskuaay / pa'kutii t'kuskuaay Ha' kumaag uñaa u'
Yuu ha' pajaay u'
Muwaagu 'maat sa'
Jma' joséeu / jma' saau Jma'
Elpa'
'mieem Teeit 'maay Múgu Ñiaal
Pamióo tót
Pát ajiat / owa' mí / owa' pajial
Peyiim
I'pá jpók
'ja' jpi' jenaaj
Ta'yiit jak miy 'mchiig
A'au pkuaan
Mgaay yuu joy
Pamioo
Pa'kutiiy / pa'kutiiy tay Psween
Ñab jaay / ñab paan / nan jaay
Primavera    'maat chipam / 'maat kuyoo 'milsúu
Primero (número ordinal)    Msíg u'
Primo    Juwaan / nan jaay
Probablemente / Quizá    Pe é ti' uma'
Probar (camisa)    J'cheen saau
Probar (comida)    Maa kuée
Problema    Táaju' looy
Problemático    Páku'loy ji'yup
Producir / Hacer    Tiña'
Profundo    Jo' yuuwí / t’mñaam mgaay
Propiedad ajena    'maatiak kuchíbi
Prostituta / Puta    Kekoo yuu kus'ilu
Proteger / Defender    Maat 'mskuaay
Próximo / Junto    Akñiaamat
Pueblo    Uwa' 'maay
Puente    'ja' nat pajkaay u'
Puerco (hembra)    Mojuáa kekóo
Puerco (macho)    Mojuáa kumeey
Puerco (nombre genérico)    Mojuáa
Puerta    Uwa'chpat / pesii táyio nie'yu / 'kuat táyio
Puesta (del sol)    Eñiaay kujám
Pulga    Uwa' iil
Pulgar    Sal kutay / sal kuju'wini
Pulmón    Chekini pok
Pulmonía    Sempáp gap
Puma / León    Nm' tay
Punta    Juwáat u'
Punta (de flecha)    'pa' tíim
Puntiagudo    Chimi jak 'kiss / 'páa kiss
Puñetazo / Trancazo    Jchi'
Pus    Lepóo sít
Puta / Prostituta    Kekoo yuu kus'ilu
Puto / Homosexual    Eljaa
Quebrarse (con una fisura)    Juwee cha'p
¿Qué?    'kuit
Quebrado    Kát
Quebradura    Sal 'mpkát
Quebrarse (en fragmentos)    Jskáa poj
Quebrarse (solo fisuras)    Jskáa cha'p
Quedaron (me quedaron)    Sajaay
Quejarse Quemado Quemado (sabor)
Queremos
Querer (de desear algo)
Queso
¿Quién?
¿Quieres?
Quiero / Querer (de amar)
Quijada
Quince
Quinientos
Quinto (número ordinal) Quiote (fruto de maguey) Quitar / Arrebatar (robar) Quitar / Retirar ¡Quítate!
Rabia (enfermedad)
Radio Raíz Rajado Rajar / Abrir Rama
Rama de hechicero (vegetal) Rama de la vieja (vegetal) Rana
Rana toro / Sapo
Rancio
Rancho
Rápido
Raro
Rascar
Rascarse (el cuerpo) Rascarse (la cabeza) Rasguñado Rasguño / Raspar Raso / Parejo / Plano Rastrear (animales)
Rastrillar Rastro (huellas)
Te'em
Ma'p
Meñaa wajpe' ma'p
Uñieyu
Uñieey
Jak nimayu meyaal 'm'aa
Miñie'y u' / muñie' u'
Ke' ip
Ha' Juwáa / ha' jláau Chipam msig, salchipam tmaljaa Chipam msig u' kun yuu chipam salchipam Salchipam u'
A'ak
Pechéet
Piki'
Melkioom Ti'ip kmat Jpi' tay Ousmaa Cha'p J'cha'p I'pá / semeel Semeel kmeey Semeel kekóo J'naa / j'na kak J'naa kaak táyio Meñaa waa Uwa' msig
Nam im 'maay / mesígyió / s'jiin
Tmióo piyó pío
Se'juaal
Maat psejuaal
' iy psejuaal
S'juaal tómat
S'juaal
Kojeaan
Miy pajaa
'maat s'jual
tukuipaay miy
Rasurar Rata (casera)
Ratón
Rayo
Reata
Rebotar
Rebusnar
Recargarse
Recoger / Levantar algo Recordar / Acordarse Recostarse Rechinar
Rechinar (los dientes)
Red
Redondo
Regalo
Regar
Regresar
Reir
Relajarse / Estirarse Relámpago
Relinchar (caballo o mula)
Reloj
Rellenar
Remedar / Imitar Remendar / Parchar Remolino
Remolino ( de viento) Remolino (de agua) Remover (la tierra) Renacuajo
Reparar (arreglar algo) Reparar (la bestia)
Repetir
¡Repítelo!
Reproducirse (aparearse) Reproducirse (Copiar)
Res / Vaca Resbalar Resfriado / Gripe
Ha' ñimi' psejuaal 'mákal T'kaan Ji'ñaam páa
J'yieel / koal penaap u' / koal j'naap u' / j'yieel nay penaap u'
Pijágui é
J'mee
Ajmcheen
Piyaaup / mí kbijaag / mí kbekí / j’msíg
Ti'ip tay / ti'ip pkué
Ppáa
Pjcheen
Yau pjcheen
Tkuaaj u'
Tiyíl
Tojowii / tubuwaajuk
Ja'al tiyee
Pelwat
Chíin
J'tiyuup
Ji'ñaam
Nayta' pjchín
Eñiaay teseebo / eñiaay pajaay T'jenaaj u'
Ñaja'al kuchíbi P'jlaaj
'maat skuée u' / ti'ilu jiyú / jkueeu / jkuíigu Jak puwígu 'ja' puwígu
'maat 'mpemegaay ojooy J'naa kaach Pojuweet Jáwi jáwi e'
Tepa' a'
Ku'biñeem / tepke’ e’
Tepiñe'
Kuchíbi kepiñe'
Jak / jak 'maat puwílu 'maat pji'g e'
Kugap kuseeyp
Respetar
Respóndeme
Responder
Restaurante
Retirar
Retorcer
Reumas
Reventar
Revivió
Revivir
Revolcarse
Revolución/Revuelta/Desorden
Rey
Rezar / Orar Rico (de dinero)
Rico / Sabroso
Ríe
Rifle
Rincón
Riñón
Río
Risueño / Risueña ¡Roba!
Robar
Roca / Piedra
Rocio / Sereno
Rodar (persona u objeto)
Rodear
Rodilla
Rojo
Romerillo (vegetal)
Rompiente (del mar)
Roncar
Roñoso
Ropa
Rozar (la Mano)
Rueda
Rugoso
Ruido (varios tipos)
Ruidoso
Maat puwíig Kukée Ku e'
Uwa' tamaa u'
Meúl piyoom Kuíno
Jekueu tgap Pój / mcha'p Pí pipaay Pipaay Chínkueel u'
'juá
Pa' kutiiy
Maykuyak ha'l ppáa
Ipaa kuchigooup / kuchigooup
Meñáay
Kecheen
'tím
Eni' u'
Sempaap / sempaapo
Ja' kos'jiin / chuwíllu 'ja' kos'jiin
Chiin tay
Kecheet
Jcheet
Uja' / uja' ousmaa tay
'maat jmíin
Aktíluuk
Puwílu
Miy pók
'kual
'káa
'ja' mool juwaat u'
S'mjeel
Maat pi' 'eel
Chigoou
Mesal nat pajaa
Tiyíil
T'choojo
P'smákal
P'smákal jíyu 'maay
Ruina
Rumbo
Sábado
Sábana
Sabe bién
Saber / Conocer
Sabroso / Rico
Sacar
Sacerdote
Sacudir
Sal
Saladísimo
Salado
Salero
Salió
Salir
Saliva
Saltamontes / Chapulín Saltar / Brincar Salto
Salvia (vegetal)
San Felipe (poblado)
San Isidoro (poblado indígena) San José de la Zorra (indios) San matías San Telmo (poblado)
Sandalias
Sandía (fruto y planta) Sangrado (hemorragia)
Sangre
Sanitario
Santa Catarina (poblado)
Sapo / Rana toro Sarampión / Viruela Sargaso/ Lirio acuático Sarna / Llagas Sartén
Sastre / Costurera Sauce (vegetal)
Secar
'maat jchiaap u'
Paal paa / múgu miuu Ti'chat msigl payp u’
Muñi mí Mgaay e'
Spoou Meñáay I'pat / ji’pat
'páy li' / 'maykuyák uwa' saau
Kpichípi
Kuiy / 'kuiiy
S'il pajkaay
S'il 'maay
Kuiy wa'ju / 'kuiiy wa'ju
Psít
Sít
Ha' cha'
Jaalkpaat Jáwi e'
Piig jáagi e'
Pesil tay Juwiy mja'
Jpi' konja'n Ipáa ñoom kuyuu Ja' pókol kuwáa 'maat kuñaam T'kuá jeñaau Jmtay yuu kuwaa Tkuat sit
Kujat / tukuat / tukuat u' Juwak táyio / pamaay táyio Uwa' yu' 'chi' u'
J'naa kaak táyio / j'naa kaach Kémelootí
Tebiyauup ja'l kuyak 'eel
Jskuín / tukúsal pa'pu Tukojkaau tay Ijáau Ja'ay
Seco    S'aay       
Sed    Ja' s’aay       
Sediento    Ja' s’aay u'       
Seguir / Continuar    Kbkui'g u'       
Seguir huellas    Miy pkui'g u'       
Segundo (número ordinal)    Juwak u'       
Seis    Msigl paayp       
Seis mil    Chipam msig u'    kuetet msigl paayp   
Seiscientos    Chipam msig u'    kun    yuu chipam msigl paayp
Sembrado    'maat t'pa'u       
Sembrador / Agricultor    T'kupa' tay       
Sembrar    T'pa'       
Semilla    Yíit / tíyiit       
Seno    Nimayu       
Sentado    Juwaa       
Sentarse    Uwaa       
Sentido / Sien    Temi'ip       
Sentidos    Ti' ipu       
Señalado / Apuntado    Kese'neey       
Señalar / Apuntar    Se'neey       
Separado    Pecha'au       
Septiembre    Ja'la' kekuápa       
Septimo (número ordinal)    Juwakl payp u'       
Sequía    'maat s'aay       
Ser / Estar    Míl waa / paal waa /        paal yuu
Servir    Tubuwee       
Sesenta    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp
Sesenta y cinco    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, salchipam tmaljaa
Sesenta y cuatro    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, mnak tmaljaa
Sesenta y dos    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, juwak tmaljaa
Sesenta y nueve    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, msigl tkmat tmaljaa
Sesenta y ocho    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, jmi'kl paayp tmaljaa
Sesenta y seis    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, msigl paayp tmaljaa
Sesenta y siete    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, juwakl paayp tmaljaa
Sesenta y tres    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, jmi'kl tmaljaa
Sesenta y uno    Chipam msig u'    kun    yuu msigl paayp, msig tmaljaa
Setecientos    Chipam msig u'    kun    yuu chipam juwakl paayp
Setenta    Chipam msig u'    kun    yuu juwakl paayp
Setenta y cinco    Chipam msig u'    kun    yuu juwakl paayp, salchipam tmaljaa
Setenta y cuatro    Chipam msig u'    kun    yuu juwakl paayp, mnak tmaljaa
Setenta y dos    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, juwak tmaljaa
Setenta y nueve    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msigl tkmat tmaljaa
Setenta y ocho    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, jmi'kl paayp tmaljaa
Setenta y seis    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msigl paayp tmaljaa
Setenta y siete    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, juwakl paayp tmaljaa
Setenta y tres    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, jmi'k tmaljaa
Setenta y uno    Chipam msig u' kun yuu juwakl paayp, msig tmaljaa
Sexto (número ordinal)    Msigl payp u'
Sí    'haa
Siembra    T'pa' u'
Siempre viva (vegetal)    Wiin jcha'
Sien / Sentido    Temi'ip
¡Siéntate!    Kuwaa
¡Siéntate ! (palabra de respeto)    Kukuwaa
¡Siéntense !    Kuwaat / kuwaat cháu
¡Siéntense ! (palabra de respeto) Kukuwaat cháu   
Siete    Juwakl paayp
Siete mil    Chipam msig u' kuetet juwakl paayp
Síguele ! (con respeto)    Ku'biñii
Síguele ! (hacia mayores)    Kuñe'em
Síguele ! (hacia niños)    Kuñee
Siguiente (el que sigue)    Ajkolap
Silbido    Chikueeu
Silencio    Wík e'
Silvando    Síl síl é
Silvar    Síl síl
Silvestre    Pílkuyak / píltukuyak
Silla / Asiento    Uwa' u' / uwa' u' tay
Sillita    Uwa' u' tay mudlt
Sillota    Uwa' u' tay tay
Sobaco / Axilas    S'lpáa
Sobrino    Kupeey
Sol / Día    Eñiaay
Soldado    Juáa / mju'ali ojooy
Solo (aislado)    Msíg
Solo (único)    Kmsíg
Soltar    Pe'soj
Soltera / Viuda    Kekoo msig
Soltero    Kumeey msig
Sombra    T'msaay / t'msáu / t'msaay u'
Sombrero    M'pool
Sonar    Jas jas oy
Sonarse (la nariz)    Pi' chool p'sáwi
Sonido    Jas jas
Soplar    P'sil
Sordo / Sorda    Tukuña'y
Sostener / Mantener    Maat piyumaa
Sotol (vegetal)    Ji'wálu
Subir / Trepar    Ch'eek
Sucio / Sucia / Mugroso    Jp'il
Sudado    J'mig u'
Sudor    Ha' mi / j'mig
Suegra    Kuan je'ñiey
Suegro    Je'ñiée
Suela (de zapato)    Jéñaau pókol ajáu
Suelo / Piso    'maat
Suelto    'soj
Sueño (de dormir)    Tsmaa
Sujetar / Abrochar    P'wil
Supermercado    Chuguwa' tay
Sur (punto cardinal)    Juwi'yum
Surcir / Coser    Tajpaab u'
Surco    'maat j'yiil / 'maat pcha'abu
Suyo    Miñe'
Tabaco    Iji'p
Tabaco coyote (vegetal)    Eji'p mlti'
Tacaño / Tacaña    Uwiil
Tamales    Yiaal j'nkueen / ta'yiit j'nkueen / ta'yiit miyaal p'kueenu
También    Pamióo
Tapacaminos / Chotacabras    Sémpaapo
Tapadera    Jénaj u'
Tapado / Cubierto    P'lkuimp
Taparrabo    Ju'ween p'lkuimp
Tapón    Jénaj táyu
Taraiso (vegetal)    Nuwiiy
Tarántula    Npi' kijit
Tarde    Teey yaay / teeyt / kúteey
Tardes (buenas tardes)    Eñiaay kuteey
Tartamudo / Tartamuda    Ha' mat
Tatemar    S'ñoou
Tatuaje (de los ojos)
Tatuaje (de los pómulos) Taza / Vaso Tecolote Techo
Tejón (animal)
Tela
Televisión Temblar (cuerpo)
Temblar / Temblor (de tierra) Tembloroso Temprano / Madrugada Tendón / Nervio Tenedor (cubierto)
Tenemos Tener / Tengo Tentar (de tocar)
Tequila
Tercero (número ordinal)
Termina
Terminar
Terreno
Testículos / Huevos Tía (materna)
Tía (paterna)
Tía joven Tiburón
Tienda / Mercado ¿Tienes?
¡Tienta!
Tierno / Fresco / Húmedo Tierra
Tieso / Duro Tijuana (ciudad)
Tío (materno)
Tío mayor (paterno)
Tío menor (paterno)
Tirado Tirantes Tirar / Jalar
Yuu pjaay Yuu ha' pkuán T'chi'u / jskwín Ojoo suwaam / ojoo Pi'jíu / uwa' saay u'
Mojuá pílkuyak K'msejual Ha' kumaag tay 'maat jaljal e'
'maat águi 'maat pi' tíñi
Teey waa jaay / Eñiaay wajaay u’
Jak maat smáa
Tesaa táyio
E'ñieyu
E'ñiey
'neel
Ja' kojaa / 'ja' kujaa Jmi'k u'
Maato
Mat oit
'maat
Yaat
Miiy
Peey
'sii
'teet ku'looy / 'teet tayu Chuguwa' / uwa' Kuchigooup Ñie'y u'
K'neel
Kojal
'maat
Meseey tay Ipaa cha'amuí 'kuaay Wiiy Ta'al
Paal j'chiaak U'mujap 'chóol A'jñaat
Tirar / Arrojar    Cha'ki
Tisis / Tuberculosis    Kojo'jo'
Toalla / Pañuelo    Maat pesaay táyu
Tocar    'pi'
Todo    Kospi'l
Toloache (vegetal)    Ñíbukuu oujmaa
Toma / Bebe    Kchee / kchee
Tonto / Tonta    Tesemaay / temesemaay
Topo    Selkáa / sílkaa
Torcedura    Sal 'mpojuayt
Tormenta    'kuiiy óujaak 'maay / 'kuiiy jújaak / ’kuiiy jáam
Toro    Jak kumeey
Torpe    'tay 'maay
Tortilla (en general)    Meyaal / miyaal
Tortillas ( de maíz)    Ta'yiit meyaal
Tortillas ( de trigo)    Mugau kojpán meyaal
Tortuga    Tukuipaay 'ja' ppaay u'
Tos / Toser    Jo'jo'
¡Tose!    Kojo'jo'
Trabajador / Empleado    Tukuchaat tay
Trabajar / Trabajo    Ti'chaat
¿Trabajas?    Ti'chaat u'
Traer    Pi'yee
Tragadero / Esófago    Temiaalok u'
Tragar    Temiaalk
Tranquilo / Calmado    Wike'
Transparente / Traslúcido    Ñimáag
Trapear    'maat pujusáwi júu
Trastes    Jskuín
Trece    Chipam msig, jmi'k tmaljaa
Treinta    Chipam jmi'k
Treinta y cinco    Chipam jmi'k, salchipam tmaljaa
Treinta y cuatro    Chipam jmi'k, mnak tmaljaa
Treinta y dos    Chipam jmi'k, juwak tmaljaa
Treinta y nueve    Chipam jmi'k, msigl tkmat tmaljaa
Treinta y ocho    Chipam jmi'k, jmi'kl paayp tmaljaa
Treinta y seis    Chipam jmi'k, msigl paayp tmaljaa
Treinta y siete    Chipam jmi'k, juwakl paayp tmaljaa
Treinta y tres    Chipam jmi'k, jmi'k tmaljaa
Treinta y uno    Chipam jmi'k, msig tmaljaa
Trementina Trensa (del cabello) Trepar / Subir Tres Tres mil Trescientos Trigo (vegetal)
Tripitas
Triste
Triturar / Moler
Trompudo / Trompuda
Tronco
Tropezar
Trotar
Trueno (cuando llueve) Tú
Tuberculosis / Tisis Tuerto / Tuerta Tuétano Tule (vegetal)
Tullido / tullida Tuna (fruta)
Tupido
Tuyo
Ubre / Chichis Último / Final Un día Una vez Unir / Juntar Uno Untar Uña
Uña de gato (vegetal)
Usar
Usted
Ustedes
Uva (fruto)
Vaca / Res
Vacío
Vagabundo
Tjpíil / jpíil 'iy p'naabu Ch'eek Jmi'k
Chipam msig u' kuetet jmi'k Chipam msig u' kun yuu chipam jmi'k Npaay Pa'a
Yaay tu'looy / nay tu'looy Jáa
Yuu ha' tay / ha' jeey tay Ousmaa / toousmaa tay Maat pjcháan Jal jaal e'
Mcha'p
Ma'p
Kojo'jo'
Yuu msoj J'ta'
'sók
Jpaal
A'a
Emeel si'waa Miñe'
Ajak nimayu pesi'
Kusukuat Eñiaay msíg Kuíl yím Mjsip Msíg
'mchúwilu Sal jaau Ulták Póu Meñe'
Ñipáa chaaú / meñe't Tkma' / u'ub Jak / ajak Kuít e'ñiem mat Maal ku'au tay
Vagina
Valeriana (vegetal)
Valiente
Valle
Valle de la Trinidad (poblado) ¡Vámonos!
Vapor
Vaquero
Vaso / Taza
Vecinos
Veinte
Veinticinco
Veinticuatro
Veintidós
Veintinueve
Veintiocho
Veintiseis
Veintisiete
Veintitrés
Veintiuno
Vela
Velador
Velar (al difunto)
Velar (la noche)
Velorio
¡Ven!
Vena
Venado
Vendedor / Comerciante
Vender
Venir
Ventana
Ver / Mirar
Verano
Verdad
Verde
Verdín (ave)
Verdolaga
Verduras
Verrugas
Óu
Púljoou Yaay kuwaa
'maat jo'sawi / 'maat jo'sawi tay / ’maat tay
Jsi'g
Kúpi jaa
'pooy sít
Jak kunkuskuaayu / nayta' nat túkujaa T'chíu / jskuín Uwa' msígak kuwaay Chipam juwak
Chipam juwak, salchipam tmaljaa Chipam juwak, mnak tmaljaa Chipam juwak, juwak tmaljaa Chipam juwak, msigl tkmat tmaljaa Chipam juwak, jmi'kl paayp tmaljaa Chipam juwak, msigl paayp tmaljaa Chipam juwak, juwakl paayp tmaljaa Chipam juwak, jmi'k tmaljaa Chipam juwak, msig tmaljaa A'auchílu Teey u'
Pí yau pajáa Teeyjpeegp Tukulooy yuu Kiyee Tkuat yiool
Jak pílkuyak / ajak pílkuyak
Te'kjowiit
Juwee / jowee
Jaa
Uwa' j'silo / tesaau táyio / tesamoo táyio / uwa' tesaau Saau
'págu / 'maat 'págu
Tukuáa
Milsoou
Tuwalo 'iy tankonaaut Koolniáau T'kimilsoou Yuu jak kojoli
Vértebra
Vesícula
Vestido
¡Véte! / ¡Vállanse!
Víbora / Culebra Víbora colorada (cascabel) Víbora prieta (cascabel) Vieja / Anciana Viejo
Viejo / Anciano Viento
Vientre / Panza / Estómago
Viernes
Vigilar / Cuidar
Vino
Viruela / Sarampión Visitar
Viuda / Soltera Viuda negra Vivir
Vivo / Abusado
Volar
Voltear
Volver / Regresar
Voy
Voz
Ya
Yegua
Yerba colorada (vegetal)
Yerno
Yo
Zacate / Pasto / Hierba
Zancos
Zancudo
Zapato
Zapeta
Zenzontle
Zopilote
Zorra
Zorrillo
Ipok jak / yipók smaa jak P'maay waajú Ju'ween
Koyoom / kpáam Uwi'
Uwi' kekual Uwi' kuñieeg Ku' tay Pa' tay
Pa' tay am pa' tay
Ja'k
Pa'
Ti'chat sálchipam u’
'mskuaay
Ja' kojaa / u'u cha'
Kémelootí
Uwa'l pajáa
Kekoo msig
Uwi' il kuñieeg
Pipaay / wa'y / elpuwaay
Yipa'ay
Joou
'iy pichikuíilg / chimi' pichikuíilg
Pelwáat / pelwáat ió
Ajáa / kú paa
Ha' sít
Mgaay
Naytha' kekóo Semeel kuál E'ñiée Ñaap
Semeel / tejíp I'pá miiy agche'
Chuwáas
Jéñaau
Pekuímp
Tinkíil
'sée
Pénjaau
Kúchinkuu
Zurda / Zurdo
Selmák tukuchébi
BIBLIOGRAFÍA
Béatrice Jouin. 1994. PREMIER VOCABULAIRE BRETON. Breton-FrancaisAnglais. Editions Ouest-France. 31 pp.
DIARIO OFICIAL. Sábado 2 de mayo de 1970. “Resolución sobre dotación de Ejido del poblado Tribu Quilihuas, en Ensenada, B. C.”
Estrada Ramírez, Arnulfo y Ochurte Espinoza, Cruz. 1998. HABLEMOS KILIWA. INSTRUCTIVO PRÁCTICO PARA MOTIVAR LA ENSEÑANZA DE LA LENGUA KILIWA. Editorial La Espina Dorsal. Tijuana, B. C., México. 103
pp.
Erickson de Hollenbach, Elena. 1999. ELABORACIÓN DE GRAMÁTICAS POPULARES DE LENGUAS INDÍGENAS: UNA BREVE GUÍA. (Con referencia especial a las lenguas otomangues). Instituto Lingüístico de Verano, México. 27 pp.
Mixco, Mauricio J. 1983. KILIWA TEXTS: WHEN I HAVE DONNED MY CREST OF STARS. University of Utah, Anthropological Papers, 107. Salt Lake City. 305 pp.
Mixcio, Mauricio J. 1985. KILIWA DICTIONARY. University of UTA. Anthropological Papers, 109. SALT Lake City. 382 pp.
Mixco, Mauricio J. 1996. KILIWA DEL ARROYO DE LEÓN, BAJA CALIFORNIA. El Colegio de México. Archivo de lenguas indígenas de México. Primera edición. 181 pp.
Ochoa Zazueta, J. A. 1982. SOCIOLINGUÍSTICA DE BAJA CALIFORNIA. Universidad de Occidente. Colección Científica y Tecnológica. Los Mochis, Sinaloa. 321 p.
INFORMANTES KILIWA
Cruz Ochurte Espinoza (t) Trinidad Ochurte Espinoza (t) Cleotilde Cañedo Espinoza ft) Cirilo Higuera Espinoza ft) Leonor Farldow Espinoza

Comentarios

Entradas populares