MAS ADIVINANZAS MAYAS



Ka japik u chi’ ka jo’osik u yaak’e
ka jaantik. Sikil
               
Ka mekik’
ma’ tu mach kech. Ka ts’u’utsik
Ma tu ts’uuts kech. P’uul yetel chuuj
               
               
               
               
               
               

Chen tabin chen tabin
tux yan tuunchoob teloo ku ka k’uchaeec siitoob junpe
mejen tsekle tun
boxoob sitmejen boxoo’o bi. Chile maax

Chen taj bin a wiilik kuumo’ob te beejoob.
U najilo’ob le bajo


K’uj’ tu mentaj
Ju p’elí to’oee’ tek mentaj ka’a p’elí’. Luch


Kin metik Ka mentik. Wene


Ti un p’e’ choco Tuunche’ yan ya’ab mejen palal oob
tu siit’o’obi’ ba’axí. Samach yetel sikil


Tan ki’ne k’atak’baj A kaabej wa’lakba. Candado




Le abres la boca,
le sacas  la lengua
y la comes. La pepita


Lo abrazas,
pero no te toca. Lo besas,
pero no te besa.
El cántaro y el calabazo


Sólo estás yendo
a un lugar donde hay piedras, y allí brincan  los negritos. Chile maax


Sólo estás yendo
y ves ollas en el camino. Casas  de la tuza


Dios hizo uno, nosotros dos. La jícara


Lo hago yo, tú también. Dormir


En una piedra caliente muchos niños brincan. El comal  y las pepitas


De día está  acostado de noche parado.
El candado




K’an u pach wolis, yanu t’somi yan xanu jall banii.
Coco



 




Amarillo por fuera y redondo,
tiene  seso  y tiene  agua.
El coco



 




¿Náate baale paalale’ex baale paalale’ex lajun waxak’ u
yóok k’sin ba’ax? Wakax

Náate, naata baale
paalale’ex ka’ana ku siji chen paalale ka wilik u
yét ichi la pool. Koko

Náate, náata’ baale paalale’ex baale paalale’ex
kan áak’abchajke wi’ij yichajke ku




Adivina, adivina, niño,
dieciséis patas tiene  el diablo.
El ganado


Adivina, adivina, niño, nace  en la mata
y al madurar le quitan  el pelo
y así, de tu cabeza ves el gemelo. El coco


Adivina, adivina, niño,
cuando es de noche le da hambre y de día está  lleno.
Los zapatos


Adivina, adivina, niño, cómo  se llama el ombli de la tierra.
El camote




Tza’ misstu  ü tyre’ tyre’
ñumakabü’is y u’y’ji issi. Maba’shi




 




¿Qué es, qué  es
que  te lleva y no lo ves?
El sueño


Yax tal ta ajnimal ya ts’ub te nichim
ya xlok’ ta ajnimal. Tsunun


Ya x-ok’ ta balumilal
ya x-ok’ tayot, ya xmukot. Te winik



 




Viene corriendo,
chupa las flores
y sale huyendo. El colibrí


Nació llorando, lo entierran llor El hombre




W’aa  cwii jo’ w’aa cwii ta xquee’ na waa cwii tsuee’ jó cwii
‘luii ntsaá chom ndó majó
nñjom ijo tsoon ts’om tsueé nñe’. Ndyoo ts’an kioo’ tseinom  ts’an ndo tsaa ts’an

M’an kwii tsan nñe meii’ jdyee makuaa saa meixjen xuee katooñe.
Kotom




En un lugar está  un cerro,
encima del cerro está  un hoyo,
de allí sale lumbre
y allí mismo hay una piedritas blancas. La boca, los dientes, la lengua


Come mucho y no se llena. El cotón




Kwí tsoxioo na malichuu ndei’ n’om nakíí.
Ts’kin


Ja kichjolo ndoo’ tseilo saa ntsit’io ú.
Ts’a’ kachí

Na xuee na tsjom ja winkío maki a ja xuentanla.
Tossu




Un señor  que  tiene
los dientes por dentro.
La calabaza


Soy chiquito y redondo pero te hago llorar.
El chile piquín


De día y de noche estoy  boca abajo
y aunque me duela yo no me rajo.
El metate




I pan se kolalko umpon nemi se konetl
kimamajtika
se itsotsokoltsin. Kuapaya


I pan se tlajko tlaixtle se tatatsin kitlapojtika y amatlapoual. Koxixiyotl


Nochipa sankuel iyajyakak poposkatika.


Se ueuentsin
tlalnemiyan huihuiyokatika. Se miston


Se lamajtsin nochipa kixinia itotopoch. Nojpajlitl


Se tlakatsintle nemi ipan tepetl san pa momatlajkaltika.
Kuahuitl




Está en el corralito
un niño cargando su cantarito.
La papaya


En medio del cerro
un viejito abre  su libro.
Árbol que  tiene  pellejo, coxixiyotl


Siempre de su manita le sale un moquito. Tlalchiquicuite


Un viejo con escalofrío. El gato


Una viejita que  siempre tira sus tostadas.
El nopal


Un señor  que  está  en el cerro moviendo las manos. Un árbol,  cuahuitl




Kiiljuiya istakatijketl, kema tiya milaj
tij pantia nochipa moseuiya kuatipaj uan tech pajkaita. Papaj


Tonaya kisa tonaya tikita kemaj tinejnemi yaui to ika.
To akauil


Tech mamajtia
uan amo ya totata tamokuitauiya uan amo kite kiuiya teposti,
pánpaj san ka ikamak temajmatiya.
Chichi


Ne takame kimama
To auiua kitekiuiya nochipa kemaj yaui tapaka
ika mo paleuiya. Chikiuitl


Kema ti nejnemi, nejnemi amo kionilaya ajakatl
uan tikijta se kuatochi uetskatok. Meestli


Kimaka tlakauisti uan amo kikua uala seyok uan kikualilia. Pulato


Ika yaya tiistoke
taj amo kitalijtoskiya tayauias tlatipa. Tonati


Kioliniya kuatini uejka nejnemi amo tikita
yon tij pantiya. Ajakatl


Kipiya itentso uan amo ya takat
kipiya ikakauayo uan amo ya koxuali kisa tayoua uan tonaya istok kampa takakauaxka. Akamayi

 




Le dicen  mentiroso o hablador.
Cuando vas a la milpa siempre lo
encuentras: se sienta  en los árboles y comienza a gritar.
El papán


Los señores lo cargan, las señoras lo usan, con ellos se ayudan
a lavar nixtamal.
El chiquihuite


Mueve los árboles, camina  lejos,
nunca  lo vemos
ni lo encontramos. El viento


Sale de día
y de día la vemos, cuando caminamos
va detrás de nosotros. La sombra


Nos asusta
sin ser nuestro padre, cuida sin tener arma, porque sólo con su boca a todos espanta.
El perro

Cuando caminas, camina.
Si te detienes se queda quieta, no la mueve el viento
y le vemos  un conejo riendo. La luna


Le dan comida, no la come llega otro y allí la come.
El plato


Con él vemos, por él existimos, sin él estuviera
el mundo oscuro. El sol

Tiene barba
sin ser hombre, tiene  cáscara
y no es tortuga. Sale de noche,
y de día está  en su cueva.
La acamaya




Ruxhon casi beel
Ne robi’buu casi ti’ lexhu.
Guiitu





Corre como  culebra,
se sienta  como  un conejo.
La calabaza




Nguá na maxa tsudú, nguána skuni tsu du,’
maxa aún, jama gida itsú
tsáa najúún thaya. Xdudií




A veces  me encuentro verde,
a veces  me encuentro negro,
adentro soy verde
y tengo una bolita. El aguacate




Yakatzol keh boton tla tik neki ma
nimitz palewis titekipanoz nimitz tlanetia.
Pitzotl


Ze papalotzintli kiwika ze
akoxa ixko. Witzikitl


Itech ehekatl kikahti iohwi. Tepozpapalotl


Ome amame mokuilpac howa iwan mexme chikawake tlen tzikuiniz.
Tochin

Nikpia nakaztli nikpia kamantl iwan amo nikpia tlanmeh kampa kema ni tlateki. Teherez




Nariz de botón,
si quieres ayuda
para  trabajar, te lo presto. El marrano


Un avioncito
con una aguja  en la frente. El chupamirto


En el aire
va dejando su camino. El avión


Dos hojas
que  se doblan,
patas fuertes para  correr y una bolita  de lana.
El conejo


Tengo orejas, tengo boca,
y sin tener dientes te corto.
Las tijeras




Ma’ ba staj snajtil te kristiano ja’uk’ bal te mu’kul te
wak’ax, wen tut
te hay-a bayuk ya xbajat. Ta toyem kinal
ya ya’bat a wixel, bi mayuk a wiloj
o bi ma xanabey sba. Bintia-a.
Ja’te bats’




No  alcanza tamaño de cristiano,
tampoco tamaño de vaca,
es muy chiquito
pero está  dondequiera que  vas. En la montaña alta
te da miedo,
si es que  nunca  lo has visto o si no lo conocés.
¿Qué  es?
El saraguato




Ta yutil hay jun chambalam ma’yuk yok
binti-a. Te puy


Ta ja’ hay chambalam bi yaka tsak ya sti’at. Te nep’


Jum chambalam wen tut k’ujul spat
slok’ ta yut ja’mal, x-och ta yut ja’, bin ora ya ka tsak ya sk’e te sjol
binti-a. X-kok




Por dentro hay un animal
pero no tiene  patas
¿qué  es? El caracol


En el agua hay un animal
que  si lo agarrás te va a morder. El cangrejo


Un animal muy pequeño y jorobado,
sale del monte, entra  en el agua: cuando lo agarrás guarda la cabeza,
¿qué  es? La tortuga




Ta lum k’inal kolemon ta skoltayel yu’un ja’
chi’ ya smak’inonik pisil ora ya xot’onik bin ora takin
yo’ tanik ya stukinom te nichanile tik.
Te wale’


Najt ta schikin xwilon ta aketik
bin ora ya snotson te ts’i’ ya jna’ba ta ye’tal ak, ma’ba stajon
ya jmulan te ak. Te t’ul







En el suelo  he crecido
con la ayuda  del agua,
me mantienen siempre dulce, me cortan  cuando tienen sed, me usan los hijitos
para  el techo de la casa. La caña


Largo de orejas brinco en los zacates,
cuando me persigue el perro me escondo abajo del zacate, no me encuentra,
me gusta el zacate. El conejo




Li ch-ochike ta sjamik  li
ch-lokike tas makik li buch’u
muxal k’usi ja’e chkom ta pana k’usi já.
Ti’na




Cuando  entran me abren,
cuando salen me cierran,
y si no lo adivinás te quedás fuera. La puerta




Pobya y jañüirü kioso tü yüjpüba y janü irü kiü
tüjtspa y jinde tumü tanü. Te’ jojpajk


Ke tyajpa  metsa kuyj kujkuenomo a’tzy dxüeram y perejoram te tyübdam, parejoram te pyoktam.
Te pan niby y te’ kastaña




Corre y no tiene  pies,
se ensucia y no tiene  manos,
se seca  y no es una planta. El arroyo


Parecen gemelos
o medios hermanos, iguales las frutas iguales las matas.
El pan de mata  y la castaña






Xla xtajat kgai uwa, xa tukunán na chuna,
xli hakgama chu makgtum kgama
chu lakgwilha ta kawat nachuna.
¿Tuku? Wa haxil

Akgtsu, tsutsokgo xpulakgni akgtiy laxtum, tu ixtapa tumin.
¿Tuku?
Wa kapen




De baboso tiene  mucho,
de espinoso también,
de sabroso, es muy sabroso revuelto con huevo,  también.
¿Qué  es?
El nopal


Chiquito y rojito, dentro dos cuatitos, que  val
¿Qué  e
El café

Comentarios

Entradas populares