MAS ADIVINANZAS MAYAS
Ka japik u chi’ ka jo’osik u yaak’e
ka jaantik. Sikil
Ka mekik’
ma’ tu mach kech. Ka ts’u’utsik
Ma tu ts’uuts kech. P’uul
yetel chuuj
Chen tabin chen tabin
tux yan tuunchoob
teloo ku ka k’uchaeec siitoob junpe
mejen tsekle tun
boxoob sitmejen boxoo’o bi. Chile maax
Chen taj bin a wiilik
kuumo’ob te beejoob.
U najilo’ob le bajo
K’uj’ tu mentaj
Ju p’elí to’oee’ tek mentaj ka’a p’elí’. Luch
Kin metik Ka mentik.
Wene
Ti un p’e’ choco Tuunche’ yan ya’ab mejen palal oob
tu siit’o’obi’ ba’axí. Samach yetel sikil
Tan ki’ne k’atak’baj A kaabej wa’lakba. Candado
Le abres la boca,
le sacas la lengua
y la comes. La pepita
Lo abrazas,
pero no te toca. Lo besas,
pero no te besa.
El cántaro y el calabazo
Sólo estás yendo
a un lugar donde hay piedras, y allí brincan los negritos. Chile maax
Sólo estás yendo
y ves ollas en el camino. Casas
de la tuza
Dios hizo uno, nosotros dos. La jícara
Lo hago yo, tú también. Dormir
En una piedra caliente muchos niños brincan. El comal y las pepitas
De día está acostado de noche
parado.
El candado
K’an u pach wolis, yanu t’somi yan xanu jall banii.
Coco
Amarillo por fuera y redondo,
tiene seso y tiene
agua.
El coco
¿Náate baale paalale’ex baale paalale’ex lajun waxak’ u
yóok k’sin ba’ax? Wakax
Náate, naata baale
paalale’ex ka’ana ku siji chen paalale ka wilik u
yét ichi la pool. Koko
Náate, náata’ baale paalale’ex baale paalale’ex
kan áak’abchajke wi’ij yichajke ku
Adivina, adivina, niño,
dieciséis patas tiene el diablo.
El ganado
Adivina, adivina, niño, nace en
la mata
y al madurar le quitan el pelo
y así, de tu cabeza ves el gemelo. El coco
Adivina, adivina, niño,
cuando es de noche le da hambre y de día está lleno.
Los zapatos
Adivina, adivina, niño, cómo se
llama el ombli de la tierra.
El camote
Tza’ misstu ü tyre’ tyre’
ñumakabü’is y u’y’ji issi. Maba’shi
¿Qué es, qué es
que te lleva y no lo ves?
El sueño
Yax tal ta ajnimal ya ts’ub te nichim
ya xlok’ ta ajnimal. Tsunun
Ya x-ok’ ta balumilal
ya x-ok’ tayot, ya xmukot. Te winik
Viene corriendo,
chupa las flores
y sale huyendo. El colibrí
Nació llorando, lo entierran llor El hombre
W’aa cwii jo’ w’aa cwii ta
xquee’ na waa cwii tsuee’ jó cwii
‘luii ntsaá chom ndó majó
nñjom ijo tsoon ts’om tsueé nñe’. Ndyoo ts’an kioo’ tseinom ts’an ndo tsaa ts’an
M’an kwii tsan nñe meii’ jdyee makuaa saa meixjen xuee katooñe.
Kotom
En un lugar está un cerro,
encima del cerro está un hoyo,
de allí sale lumbre
y allí mismo hay una piedritas blancas. La boca, los dientes, la lengua
Come mucho y no se llena. El cotón
Kwí tsoxioo na malichuu ndei’ n’om nakíí.
Ts’kin
Ja kichjolo ndoo’ tseilo saa ntsit’io ú.
Ts’a’ kachí
Na xuee na tsjom ja winkío maki a ja xuentanla.
Tossu
Un señor que tiene
los dientes por dentro.
La calabaza
Soy chiquito y redondo pero te hago llorar.
El chile piquín
De día y de noche estoy boca
abajo
y aunque me duela yo no me rajo.
El metate
I pan se kolalko umpon nemi se konetl
kimamajtika
se itsotsokoltsin. Kuapaya
I pan se tlajko tlaixtle se tatatsin kitlapojtika y amatlapoual.
Koxixiyotl
Nochipa sankuel iyajyakak poposkatika.
Se ueuentsin
tlalnemiyan huihuiyokatika. Se miston
Se lamajtsin nochipa kixinia itotopoch. Nojpajlitl
Se tlakatsintle nemi ipan tepetl san pa momatlajkaltika.
Kuahuitl
Está en el corralito
un niño cargando su cantarito.
La papaya
En medio del cerro
un viejito abre su libro.
Árbol que tiene pellejo, coxixiyotl
Siempre de su manita le sale un moquito. Tlalchiquicuite
Un viejo con escalofrío. El gato
Una viejita que siempre tira sus
tostadas.
El nopal
Un señor que está
en el cerro moviendo las manos. Un árbol, cuahuitl
Kiiljuiya istakatijketl, kema tiya milaj
tij pantia nochipa moseuiya kuatipaj uan tech pajkaita. Papaj
Tonaya kisa tonaya tikita kemaj tinejnemi yaui to ika.
To akauil
Tech mamajtia
uan amo ya totata tamokuitauiya uan amo kite kiuiya teposti,
pánpaj san ka ikamak temajmatiya.
Chichi
Ne takame kimama
To auiua kitekiuiya nochipa kemaj yaui tapaka
ika mo paleuiya. Chikiuitl
Kema ti nejnemi, nejnemi amo kionilaya ajakatl
uan tikijta se kuatochi uetskatok. Meestli
Kimaka tlakauisti uan amo kikua uala seyok uan kikualilia. Pulato
Ika yaya tiistoke
taj amo kitalijtoskiya tayauias tlatipa. Tonati
Kioliniya kuatini uejka nejnemi amo tikita
yon tij pantiya. Ajakatl
Kipiya itentso uan amo ya takat
kipiya ikakauayo uan amo ya koxuali kisa tayoua uan tonaya istok kampa
takakauaxka. Akamayi
Le dicen mentiroso o hablador.
Cuando vas a la milpa siempre lo
encuentras: se sienta en los
árboles y comienza a gritar.
El papán
Los señores lo cargan, las señoras lo usan, con ellos se ayudan
a lavar nixtamal.
El chiquihuite
Mueve los árboles, camina lejos,
nunca lo vemos
ni lo encontramos. El viento
Sale de día
y de día la vemos, cuando caminamos
va detrás de nosotros. La sombra
Nos asusta
sin ser nuestro padre, cuida sin tener arma, porque sólo con su boca a
todos espanta.
El perro
Cuando caminas, camina.
Si te detienes se queda quieta, no la mueve el viento
y le vemos un conejo riendo. La
luna
Le dan comida, no la come llega otro y allí la come.
El plato
Con él vemos, por él existimos, sin él estuviera
el mundo oscuro. El sol
Tiene barba
sin ser hombre, tiene cáscara
y no es tortuga. Sale de noche,
y de día está en su cueva.
La acamaya
Ruxhon casi beel
Ne robi’buu casi ti’ lexhu.
Guiitu
Corre como culebra,
se sienta como un conejo.
La calabaza
Nguá na maxa tsudú, nguána skuni tsu du,’
maxa aún, jama gida itsú
tsáa najúún thaya. Xdudií
A veces me encuentro verde,
a veces me encuentro negro,
adentro soy verde
y tengo una bolita. El aguacate
Yakatzol keh boton tla tik neki ma
nimitz palewis titekipanoz nimitz tlanetia.
Pitzotl
Ze papalotzintli kiwika ze
akoxa ixko. Witzikitl
Itech ehekatl kikahti
iohwi. Tepozpapalotl
Ome amame mokuilpac
howa iwan mexme chikawake tlen tzikuiniz.
Tochin
Nikpia nakaztli nikpia
kamantl iwan amo nikpia tlanmeh kampa kema ni tlateki. Teherez
Nariz de botón,
si quieres ayuda
para trabajar, te lo presto. El
marrano
Un avioncito
con una aguja en la frente. El
chupamirto
En el aire
va dejando su camino. El avión
Dos hojas
que se doblan,
patas fuertes para correr y una
bolita de lana.
El conejo
Tengo orejas, tengo boca,
y sin tener dientes te corto.
Las tijeras
Ma’ ba staj snajtil te kristiano ja’uk’ bal te mu’kul te
wak’ax, wen tut
te hay-a bayuk ya xbajat. Ta toyem kinal
ya ya’bat a wixel, bi mayuk a wiloj
o bi ma xanabey sba. Bintia-a.
Ja’te bats’
No alcanza tamaño de cristiano,
tampoco tamaño de vaca,
es muy chiquito
pero está dondequiera que vas. En la montaña alta
te da miedo,
si es que nunca lo has visto o si no lo conocés.
¿Qué es?
El saraguato
Ta yutil hay jun chambalam ma’yuk yok
binti-a. Te puy
Ta ja’ hay chambalam bi yaka tsak ya sti’at. Te nep’
Jum chambalam wen tut
k’ujul spat
slok’ ta yut ja’mal,
x-och ta yut ja’, bin ora ya ka tsak ya sk’e te sjol
binti-a. X-kok
Por dentro hay un animal
pero no tiene patas
¿qué es? El caracol
En el agua hay un animal
que si lo agarrás te va a
morder. El cangrejo
Un animal muy pequeño y jorobado,
sale del monte, entra en el
agua: cuando lo agarrás guarda la cabeza,
¿qué es? La tortuga
Ta lum k’inal kolemon ta skoltayel yu’un ja’
chi’ ya smak’inonik pisil ora ya xot’onik bin ora takin
yo’ tanik ya stukinom te nichanile tik.
Te wale’
Najt ta schikin xwilon
ta aketik
bin ora ya snotson te ts’i’ ya jna’ba ta ye’tal ak, ma’ba stajon
ya jmulan te ak. Te t’ul
En el suelo he crecido
con la ayuda del agua,
me mantienen siempre dulce, me cortan
cuando tienen sed, me usan los hijitos
para el techo de la casa. La caña
Largo de orejas brinco en los zacates,
cuando me persigue el perro me escondo abajo del zacate, no me
encuentra,
me gusta el zacate. El conejo
Li ch-ochike ta
sjamik li
ch-lokike tas makik li
buch’u
muxal k’usi ja’e chkom
ta pana k’usi já.
Ti’na
Cuando entran me abren,
cuando salen me cierran,
y si no lo adivinás te quedás fuera. La puerta
Pobya y jañüirü kioso tü yüjpüba y janü irü kiü
tüjtspa y jinde tumü tanü. Te’ jojpajk
Ke tyajpa metsa kuyj kujkuenomo
a’tzy dxüeram y perejoram te tyübdam, parejoram te pyoktam.
Te pan niby y te’ kastaña
Corre y no tiene pies,
se ensucia y no tiene manos,
se seca y no es una planta. El
arroyo
Parecen gemelos
o medios hermanos, iguales las frutas iguales las matas.
El pan de mata y la castaña
Xla xtajat kgai uwa, xa tukunán na chuna,
xli hakgama chu makgtum kgama
chu lakgwilha ta kawat
nachuna.
¿Tuku? Wa haxil
Akgtsu, tsutsokgo xpulakgni akgtiy laxtum, tu ixtapa tumin.
¿Tuku?
Wa kapen
De baboso tiene mucho,
de espinoso también,
de sabroso, es muy sabroso revuelto con huevo, también.
¿Qué es?
El nopal
Chiquito y rojito, dentro dos cuatitos, que val
¿Qué e
El café
Comentarios
Publicar un comentario