El chénchere C h’a k a n Santiago Francisco Francisco lengua totonaca
El chénchere
Santiago Francisco Francisco
Hubo una vez un pájaro conocido con el nombre de chénchere que no
sentía agrado por el trabajo; sin embargo, su madre que se
esmerada por atenderlo, diariamente le hacía de comer.
Con el paso de los años el pájaro creció y se hizo adulto; pero no se
hallaba a gusto en la compañía de su madre quien constantemente le decía
que él era
un hijo flojo. El
chénchere, por su
parte, contestaba:
-Mamá no me digas flojo. Voy a ir a trabajar, pero al mediodía me
llevas la comida; además, no te apures, mañana temprano comienzo a trabajar en
el monte. Con estas palabras, el hijo señalado como perezoso, convenció a su
madre que dejaría de serlo.
Al día siguiente, aún entre la fugacidad de la niebla, empezó a cortar
los árboles, trozándolo en pedazos de leña y en madera para otros usos. De las
ramas no muy delgadas del árbol caído hizo unas figuras parecidas a los
machetes. Cuando al mediodía llegó la madre con los alimentos exigidos por su
hijo y vio que éste no había hecho más que imágenes con los palos, enojada lo
regañó:
-Hijo, ¿no te dije que no sabes hacer nada? Por lo que veo, sólo estás
jugando y labrando palos. No te daré de comer- A lo que el hijo respondió:
-No te enojes mamá, pues estas figuras que estoy labrando van a
trabajar por mí. Hoy, ando atrasado, porque he de hacer veinticuatro machetes
de madera- Luego añadió.
-No temas. Vas a ver que, nomás los termine esta semana, ellos me
ayudarán con el trabajo de la milpa- Concluyó.
Sin más averiguaciones, la madre dio de comer al hijo, atendiéndolo
bien.
Siete días después de la visita que la progenitora había hecho a su
hijo en la milpa, a media noche y con el brillo de la luna llena, el chénchere
comenzó a hablarle a los machetes de madera; éstos, figuras frías y sin
aliento, no se dieron cuenta de que el
chénchere les decía que eran sus trabajadores y sus ayudantes; horas después,
los empezó a formar, uno por uno, a una distancia de un metro de separación, al
tiempo que les advertía que no fueran a tumbar un palo que estaba en medio del
monte.
Terminada la orden el chénchere buscó un árbol enorme. Una vez que
subió en sus ramas, desde allí, empezó a gritar a los machetes de madera, cómo
iban a trabajar la tierra; asimismo, solicitaba que le echaran la mano y otros
apoyos en la labores del campo.
Una vez que terminó el trabajo del día, juntó a los machetes en un sólo
lugar, sin dejar de manifestarles gratitud por su ayuda.
De regreso a su casa, y delante de su señora madre, mientras apuraba la
cena que ésta había preparado para recibirlo, el hijo comentó gustoso cómo
había trabajado en la compañía de los machetes de madera; pero la madre,
después de oírlo, una vez más, regañó al hijo repitiéndole que no le creía
nada. Que él era un gran flojo.
Por su parte, el hijo no hizo caso a la amonestación de su madre. Al
contrario, anunció a su progenitora que, al llegar los próximos quince días,
¡por favor! no se le vaya a olvidar, él iría a quemar los árboles que había
cortado; por lo tanto, dijo a su madre que ella tendría que esconderse de la
humareda que provocaría la quemazón; al mismo tiempo, le advirtió que la
dispersión del fuego comenzaría a las diez de la mañana.
-¡Escóndase adentró del lugar en donde hacemos el temascal!- Ordenó el
hijo a su madre. Pero la madre desoyó las instrucciones y, ese día, murió
asfixiada.
Sin pena alguna, tras la muerte de su madre, el chénchere continuó con
su trabajo auxiliado por los machetes de madera. Esa vez se le dio mucha
mazorca y no sabía en dónde guardarla debido a que, durante el transcurso del
año, hubo escasez de maíz; por lo que, sin pensarlo mucho, determinó esconderlo
en el cerro más cercano al pueblo. Pero la gente que sabía que el chénchere
tenía mucho maíz, acudió a comprárselo. Él, por su parte, les dijo que si
querían el maíz, tendrían que acompañarlo al cerro en donde lo tenía guardado.
Luego entonces, en la compañía de sus compradores, todos se fueron al
cerro auxiliados de palos en forma de espeques que habrían de servir para mover
las rocas porque, debajo de ellas, el chénchere había escondido el maíz; por lo
tanto, una vez que llegaron al cerro, aprisa comenzaron a mover las enormes
rocas. En un descuido, una piedra cayó sobre la cabeza del chénchere
provocándole un sangrado rojizo, huella permanente, por la que, se conoce a esa
ave en la tierra.
C h’a k a n
Santiago Francisco Francisco
Traduccion: Margarita Aldana Morales.
Lengua Totonaca Xwi tantum spitu mincha kilhtamakú, xtapakuwiy ch´akan,
ni ixlakgatiy skuj, cho ix tsé, chali chali ix kaxlawaniy ix taway lhan xmawiy.
Alh kilhtamakú ama spitu staklhe, ni paxawa xtalama ix tsé xankgalh ix
waniy lux a lhkitit wix. Cho ch´akan, xkgalhtinan:
-Tsé ni kakiwani lhkitit. Nakan skuj, tastunut nakilipiniya kin taway,
nikalakapala, chali tsisa nakan skuja kakiwin- Lawa ama kgawasa xanikuma
xwanikan lhkitit, makanijlilh ix tsé.
Li chali, xwijkú jintalh, tsukulh kakamiy kiwi, kalakalh, laktsu
laktsu, na maxtulh xa laklanka lata tuku limaklakaskinkan. Cho xpakgan kiwin
nikuma ni lu tsatsu, kamaxtucha xtachana la laktsu machita. Akxni chilh
ix tsé lakatastunut
ixlimin taway nikuma skinilh ix kgawasa, akxilhi pi ka
katuwa ixlhawanit, lata xtasitsi kgawanilh:
-Tata, ¿Nitu katsiya
lhawaya? Akit kakxilh
pika kgamanana cho katuwa
limaxtupat kiwi. Cho nika timawin- Ama
kgawasa kgalhtinalh:
-Tsé nika sitsi, uma tuku kakaxlhawama naskujkgoy nakinpalakalhawakgoy.
Chiyu takgxtakgtamama xpalakata kama kakay puxumatati machita- Alistalh wa.
-Nika pikuanti. Naka akxilha, kaxman nak kakakgoy uma xemana, xlhakan
nakin kamakgtayay nak kakuxin- Chana wa.
Cho ama puskatlhan mawilh ixkgawasa.
Titaxtulh akgtujun chichiní, lata xkilanit ama tse nak kaxawatni, itat
tsisni, slan xmaxkgakganankalha papa, ama chakan tsukulh kaxakgalhiy laktsu
machita xla kiwi, ama laktsu likgaman lakgawiwi ni kgalhi ix jaxanat, ni
katsikgolh, pi ama spitu xkawaniy xmakgtayana cho ix skujnin, alistalh tsukulh
tistum kayaway, kgantunu kantunu, akgitsispuxum xlipalanka, naxkawaniy pi ni ti
kayatit kiwinikuma xlakitat kaxawatne ya.
Lata cho
mapakgsinankgolh ch´akan putsulh lanka kiwi. Tawakatnalh anta cho talhman
tsukulh kakilh-aniy ama laksu likgaman niku cho tistum kayawanit, xpalakata
naskujkgoy, nakimakgtayayatit lata tuku taskujut kama lhaway unu kakiwin.
Akxni cho skujkgolh
tantaku, cho ama
laktsu xa kiwi machita nitatsujikgoy, kapaxkatsiniyan min
tamakgtay kawaniy.
Alh ix chik, xlakatin
ix tsé, tiku luxlakapalama xkaxlawanima xtawalhtata xkgawasa, cho xla paxawa
tachiwinan lata nikunla kataskujlhe ama laktsu kiwi xa tachuku, xtse lata
kgaxmatkgolh kilhnipa xkgawasa, nikanajliyan. Wix lu xalhkitit.
Ama kgawasa
maské kilhnika nitu
wa. Ka makatsinilh
ix tsé, akxni natitaxtuy
akgkukitsis kilhtamakú, ¡ka lhawa lilhan!, nitipatsankgaya, kama kalhkuyunan;
wix niti tala katsuwiya niku jinama, naklhkuyunan kamakgkaw kilhtamakú.
-¡Katatsekgtet
xpulakne xekga!- Wanilh ix tsé kgawasa. Cho xla ni kgaxmatlhe, wa xpalakata,
lijikswalh jini.
Nilipuwa, lata nilh
xtsé, ch´akan yalhkata skujlhi laktsu ix kiwi x ata chuku. Tama kilhtamakú lan
makgalalh ix kuxi, nixkatsiy niku
cho namakiy xpalakata
tama kata, nimakgalaka kuxi w acho nix- lianan, lakapastaklhe kan a matsekg nak
sipi, lakatsu pulataman. Ama tiku xkatsikgoy pi chakan lan ixwi ixkuxi
lakgankgolh tamawanikgoy. Cho kawanilh, tiku lakaskin kuxi, nakintapinatit kasipijni
niku ixmakinit.
Alistalh, kata-alh ix
nakumpalijni, wak ankgolh sipi cho xlinkgoy lichán, wacho x´amakgolh li
lakawaxkgoy sipi, xtampin kachiwixni xmatsekgnit ch´akan, akxni chankgolh sipi,
tunkun tsukokgolh, lakatiyakgolh chiwix kayta laklanka. Ka xalan akgtum chiwix
akgpakglhe ch´akan, tsukulh akgstaj spininiwa asta chiyu lata kin lakgapasaw
katuxawat.
Comentarios
Publicar un comentario